مخالفان وزیر پیشنهادی راه‌‌‌‌وشهرسازی چه میخواهند؟
نسخه بدلی «توسعه تهران»
معاون اسبق شهرداری تهران در گفتوگو با «دنیای‌اقتصاد»: توسعه شهر به معنای «بازکردن کمربند شهرها» نیست؛ معیار جهانی توسعه شهرها «تضمین بهبود کیفیت زندگی شهروندان» است که این مهم با «مسکنسازی روی زمینهای فاقد عناصر حیاتی سکونت» محقق نمی‌شود
راضیه احقاقی : سابقه حدود 5ساله وزیر پیشنهادی رئیسجمهور در معاونت شهرسازی و معماری وزارت راه و شهرسازی باعث شده برخی ناظران و ارزیاب‌‌‌های کابینه، از یک مسیر با فرزانه صادق مخالفت کنند؛ «او مخالف توسعه شهرها» است. آنچه این ذهنیت مخالفان و منتقدان نامزد وزارت راه و شهرسازی را شکل داده است، مطالبه آنها برای «افزایش محدوده فیزیکی شهرها» با هدف «افزایش ظرفیت برای ساخت انبوه مسکن» است. این مطالبه در عین حال، به قانون -برنامه هفتم- هم تبدیل شده است. با این حال فرزانه صادق، وزیر پیشنهادی راه و شهرسازی، در صفحه 11 از برنامه 41 صفحه‌‌‌ای خود که احتمالا گروه مشاوران نزدیک او بر اساس نگاه مدنظرش برایش نوشته‌‌‌اند، از کلیدواژه «استفاده از اراضی درون‌‌‌شهری در بافت فرسوده و اراضی متصل به بافت شهری» و در صفحه 12 نیز از عبارت معنادار «استفاده بیشینه از همه ظرفیت‌‌‌های درون‌‌‌شهری برای تولید مسکن در استطاعت» استفاده کرده است. در صفحه 13 این برنامه نیز برای آنکه اثبات کند «تامین مسکن روی اراضی منفصل (بیرون از شهرهای مادر) آنچنان که برخی‌‌‌ها تصور می‌کنند، جوابگو نیست»، سراغ کارنامه مردود «تامین مسکن در شهرهای جدید طی حدود دو دهه گذشته» رفته و در بیان علت «تحقق تنها 29 درصدی جمعیت‌‌‌پذیری در بیش از 15 شهر جدید ایران» نوشته است: «عدم‌تحقق سطوح و سرانههای خدمات شهری در شهرهای جدید باعث خوابگاهی شدن این شهرها شده است.» هر چند وزیر پیشنهادی در بخش دیگری از این برنامه بر «شهرک‌‌‌سازی پیرامون کلانشهرها» تاکید کرده اما شرط آن را «عدم‌دخالت مستقیم دولت و همچنین تامین زیرساختهای ارتباطی بین شهر مادر و شهرک اطراف آن» اعلام کرده است.
برداشت کارشناسان موافق و منتقدان مخالف از نامزد وزارت راه و شهرسازی آن است که او بعید است «برنامهریزی تهاجمی برای تولید مسکن روی زمینهای خام بیرون از شهرها» انجام دهد. منتقدان او، این نگاه را «ضدتوسعه شهرها» قلمداد می‌کنند، اما در کنار «شواهد کاملا قابل رویت در مناطقی که طی دهه 90 در قالب تخصیص زمین خام 99 ساله، عملیات ساخت مسکن دولتی انبوه انجام گرفت»، مطالعات معاون اسبق شهردار تهران درباره «مفهوم جهانی توسعه شهرها» حکایت از ضرورت مرزبندی بین «نسخه فیک و نسخه اصلی توسعه شهرها به‌ویژه توسعه تهران» دارد. شهرهای جدید اطراف پایتخت که مسکن‌‌‌مهر در آنها احداث شده، هنوز با «فقر خدمات شهری و سکونتی درخور» دست به گریبان هستند. اخیرا پخش یک سریال از شبکه نمایش خانگی درباره «اوضاع سکونتی در شهر جدید پردیس»، چالش‌‌‌ها و سختی‌‌‌های زندگی و بحران‌های اجتماعی ناشی از «نبود زیرساختهای شهری در حومه» را به تصویر کشید که انعکاس روشنی از واقعیت «جدا افتادن مناطق شهری منفصل از شهر مادر از امکانات و خدمات» بود.
عبدالرضا گلپایگانی، معاون اسبق شهرسازی و معماری شهردار تهران در گفتوگو با «دنیای‌اقتصاد»، نسخه فیک توسعه شهر را «افزایش چشم‌‌‌بسته محدوده فیزیکی شهر بدون توجه به نقاط ضعف و قوت این اقدام و پیامدهای آن بر روی کیفیت زندگی شهروندان» معرفی می‌کند و در عین حال، مفهوم درست این سیاست -توسعه شهری- را برپایه اصل «تضمین کیفیت زندگی» می‌‌‌داند. درپی معرفی فرزانه صادق به‌‌‌‌عنوان گزینه نهایی مسعود پزشکیان به‌‌‌‌عنوان وزیر راه‌‌‌‌وشهرسازی در روز یکشنبه 21 مرداد ماه؛ اظهارنظرهای مختلفی در تایید یا رد صلاحیت وی برای تصدی کرسی وزارت راه و شهرسازی مطرح شد. با توجه به سابقه تخصصی وزیر پیشنهادی در حوزه راه و شهرسازی و سابقه فعالیت او به‌‌‌‌عنوان دبیر شورای عالی شهری و معماری و معاون معماری وزارت راه و شهرسازی برخی عملکرد وی در طول دوره خدمت خود را ضد توسعه شهر عنوان می‌کنند و همین امر باعث مخالفت آنها با گزینه پیشنهادی رئیسجمهور شد. در این باره عبدالرضا گلپایگانی معاون اسبق شهرسازی و معماری شهرداری تهران نظر متفاوتی دارد و تحلیل خود را در گفتوگو با «دنیای اقتصاد» ارائه کرد.
گلپایگانی طی سال‌های قبل در برخی دوره‌‌‌‌ها به‌‌‌‌عنوان معاون شهرسازی و معماری شهرداری تهران فعالیت کرده است؛ در زمانی که گلپایگانی به‌‌‌‌عنوان معاونت شهرسازی شهرداری تهران مجری توسعه شهر تهران بود؛ فرزانه صادق در سمت دبیر شورای عالی شهرسازی و معماری ایران و معاون معماری وزارت راه و شهرسازی فعالیت داشت و وظیفه نظارت بر عملکرد شهرداری در زمینه توسعه شهری را برعهده داشت.
گلپایگانی معتقد است که سیاست فرزانه صادق در مقام دبیر شورای عالی شهرسازی حامی توسعه پایدار شهری و برمبنای نگاه کارشناسی بود؛ وی در دوره حضور خود در شورای عالی شهرسازی توانست مانع امضاهای طلایی در کمیسیون ماده 5 شده و با کاهش تراکمفروشی در مناطق شمال شهر، فرصتی را ایجاد کرد تا بر حجم ساخت‌‌‌‌وساز در مناطق میانی شهر و همچنین بافت فرسوده افزوده شود. وی تاکید دارد که صادق در سیاستگذاری خود به رفع چالش مسکن قشر ضعیف تاکید داشت و در همین راستا نیز برای رفع چالش روستاهای داخل شهر تهران به نفع مردم اقداماتی جدید انجام داد. افزایش زمینهای داخل شهری با تاکید بر افزایش سرانه خدمات شهری از دیگر نتایج مثبتی بود که در زمان حضور وی به‌‌‌‌عنوان دبیر شورای عالی شهری به نتیجه رسید به‌‌‌‌نحوی که 4درصد بر سهم فضای خدمات شهری در تهران افزوده شد.
توسعه شهر، تراکمفروشی نیست
عبدالرضا گلپایگانی ضد توسعه بودن فرزانه صادق در زمینه توسعه شهری را رد می‌کند، وی می‌‌‌‌افزاید: توسعه و رشد شهرها یک بحث عمیق کارشناسی است؛ در ادبیات برنامهریزی شهری و شهرسازی در این خصوص نظرات متنوعی وجود دارد؛ اما تمامی نظرات بر این امر تاکید دارند که هدف نهایی توسعه هر شهر و منطقه باید ایجاد فضایی مناسب برای زندگی بهتر باشد. در واقع لزوما رشد و توسعه شهر با گسترش پیرامونی آن اجرایی نمی‌شود و اگر کارشناسان در یک منطقه با توسعه پیرامونی شهر مخالف باشند، این امر به مفهوم مخالفت با توسعه نیست. در این شرایط ذکر این نکته ضروری است که هدف از توسعه شهری، بهبود استانداردهای زندگی ساکنان شهرهاست.
وی ادامه داد: شهر و خانه سرمایه‌‌‌‌های ارزشمند یک ملت و دارایی آنهاست؛ بنابراین هر آجری که بر آجر گذاشته می‌شود، هر فضای سبزی که ایجاد می‌شود و درواقع هر قدمی که در راستای توسعه شهر برداشته می‌شود؛ فراتر از ساخت سقفی بالای سر ساکنان خانه‌‌‌‌هاست. شهرسازی مصداق توسعه یک تمدن است و اثرات آن تا سال‌های متمادی بر زندگی ساکنین شهرها اثرگذار می‌شود. بنابراین راه‌‌‌‌حل‌‌‌‌های اخذ شده باید برای سالیان متمادی کارکرد داشته باشد و نباید سراغ راه‌‌‌‌حل‌‌‌‌هایی رفت که چالش امروز را رفع کند، اما چالش به مراتب بزرگ‌تری برای آینده رقم بزند. توسعه لزوما به مفهوم بازکردن کمربند شهرها یا ممانعت کامل از هرگونه توسعه پهنه شهری نیست. توسعه هر شهری باید متناسب با تمامی جوانب حاکم بر آن شهر انجام شود.
توسعه‌شهر، بزرگراه‌‌‌‌سازی در شهر مملو از آلودگی نیست
گلپایگانی گفت: شاخص توسعه پایدار معیاری مناسب برای سنجش صحت یا عدم‌صحت هر طرح توسعه‌‌‌‌ای است. توسعه پایدار بر 3 ضلع اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی و زیست‌‌‌‌محیطی استوار شده است. بنابراین هر گونه اقدامی در مسیر توسعه باید این 3 رکن را مدنظر داشته باشد. هر فعالیت توسعه‌‌‌‌ای باید از منظر اجتماعی و فرهنگی درست باشد؛ از نظر اقتصادی به صرفه باشد و به دارایی محیط‌زیستی آسیب وارد نکند.
وی افزود: به‌‌‌‌عنوان مثال فرض کنید که طرح توسعه فضای پیرامونی حرم امام رضا مطرح شده است؛ باید این طرح از منظر توسعه پایدار‌سنجیده شود؛ اما با توجه به شرایط خاص این منطقه، معیار فرهنگی بر سایر معیارها غالب خواهد بود و بنابراین هرگونه طرح توسعه برای پیرامون حرم امام رضا باید بر اساس معیارهای فرهنگی باشد. اگر طرح توسعه این منطقه صرفا بر مبنای معیار اقتصادی تهیه شود، قطعا این طرح توسعه به منطقه آسیب وارد می‌کند.
گلپایگانی گفت: اگر هدف توسعه پیرامونی شهر تهران باشد، باید ظرفیت زیست‌‌‌‌محیطی شهر با توجه به شرایط جغرافیایی و محیطی این شهر‌سنجیده شود. در شرایطی که تهران طی دهه‌‌‌‌های اخیر با آلودگی هوا مواجه است؛ توسعه شهری به نحوی که باعث افزایش استفاده از خودروی شخصی شود، نادرست است. در ارائه طرح توسعه شهر تهران و افزایش جمعیت آن باید ملاحظاتی نظیر تامین آب آشامیدنی مدنظر باشد. در شرایط کنونی تامین آب شهر تهران از مسیر 4 رودخانه اطراف به آسیب جدی به البرز جنوبی انجامیده است. دشت‌‌‌‌های شهریار تا دماوند در تامین آب با چالش مواجه هستند و افزایش جمعیت ساکنان این شهر می‌‌‌‌تواند این چالش را دوچندان کند. تصمیم‌‌‌‌گیری در خصوص کلانشهرها باید با در نظر گرفتن فاکتورهای متعدد باشد؛ در غیر این صورت تبعات تلخ این تصمیم‌‌‌‌گیری غلط می‌‌‌‌تواند تا سالیان سال گریبان‌‌‌‌گیر مردم و محیط‌زیست شود.
توسعه شهر، افزایش سرانههای خدماتی
این کارشناس توسعه شهری به عملکرد فرزانه صادق به‌‌‌‌عنوان دبیر شورای عالی شهری و معماری اشاره کرد و گفت: در زمان حضور اینجانب در معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران، چند مساله بنیادی مطرح شد. این تصمیمات باید ابتدا در کمیسیون ماده 5 شهرداری به تصویب می‌‌‌‌رسید و سپس شورای عالی شهری و معماری وزارتخانه نیز با آن موافقت می‌‌‌‌کرد؛ خانم صادق همکاری خوبی با شهرداری تهران داشتند و بسیاری از چالش‌‌‌‌های بلند‌مدت شهرداری تهران در زمینه طرح تفصیلی توسعه شهر را مرتفع کردند.
وی افزود: طرح جامع و تفصیلی توسعه شهر تهران در سال 1386 تصویب و در سال 1391 ابلاغ شد، اما مسائل کلیدی در آن وجود داشت که تا سال 1397 حل‌و‌فصل نشده بود. تصمیمات کلیدی بدون نتیجه باقی مانده بود، اما در سال 1397 و در دوره حضور خانم صادق به عنوان دبیر شورای عالی شهری این مسائل حل شد. درواقع رویکرد وی حل مسائل دشوار بود؛ در طرح جامع شهر تهران، توسعه درون‌‌‌‌زای شهر مطرح شده بود که بر زمینهای ذخیره شهری تاکید داشت. این زمینهای ذخیره شهری حدود 7درصد کل زمینهای شهر بود. این زمین‌‌‌‌ها، سال‌ها بدون وجود قانون رها شده بود. اما در طرح جامع آمده بود که شهرداری موظف به تعیین تکلیف این زمین‌‌‌‌هاست و برای تامین کمبود سرانههای خدماتی از این زمین‌‌‌‌ها استفاده کند.
زمین ذخیره در شهر تهران در مناطق مختلف گسترده شده است؛ به‌‌‌‌عنوان مثال در منطقه 17 و 18 کوره‌‌‌‌پزخانه‌‌‌‌ها طی سال‌های قبل فعالیت داشت که در ادامه با توسعه شهر تهران، این کوره‌‌‌‌پزخانه‌‌‌‌ها وارد حریم شهر شد و به تبع تعطیل شد. سال‌ها زمین این کوره‌‌‌‌ها یا زمین سایر صنایع متروکه و خالی بود. در طرح جامع تاکید شده بود که از این زمین‌‌‌‌ها برای رفع نیاز سرانه توسعه شهری استفاده شود. در سال 1397 در خصوص این زمین‌‌‌‌ها تصمیم‌‌‌‌گیری و اعلام شد که دارندگان این زمین‌‌‌‌ها ملزم هستند که 50درصد زمین خود را به تامین فضای خدماتی مورد نیاز شهر تهران اختصاص دهند؛ که این موضوع شامل حال فضای خدماتی مورد نیاز کاربری آنها نیز می‌‌‌‌شد. به‌‌‌‌عنوان مثال اگر در زمین مربوطه واحدهای مسکونی ساخته می‌‌‌‌شد، 50درصد فضا می‌‌‌‌توانست به ساخت مدرسه یا درمانگاه اختصاص یابد. با تصویب در کمیسیون ماده 5 و تایید شورای عالی شهری به ریاست خانم صادق حدود 3 تا 4درصد به فضای خدماتی شهر تهران افزوده شد.
گلپایگانی در ادامه به رفع چالش روستاهای داخل شهر تهران نظیر ده‌‌‌‌ونک، دره فرحزاد و کن که در طرح جامع به ارائه طرح برای این روستاها تاکید شده بود اشاره کرد. در شرایطی که برخی در دولت به دنبال تخریب این مناطق بودند اما با همکاری شورای عالی شهرسازی سعی شد تا این چالش به سود مردم ساکن این منطقه رفع شود. توجه کنید که این مناطق ساکنانی داشت که برخی دارای سند بودند و مابقی حق ریشه داشتند. کار مطالعاتی دقیقی در این مناطق انجام شد و حق سکونت برای مردم این منطقه اخذ شد. این منطقه از روند توسعه اخراج شده بودند؛ این روند ظلم به طبقه فقرا بود. این موضوع با کمک خانم صادق مرتفع شد و اجازه نداد زمین این مناطق به سود قشر سرمایه‌‌‌‌دار تمام شود.
توسعه شهر، تشویق سرمایه‌‌‌‌گذار در مناطق مستعد است
گلپایگانی اضافه کرد: تسهیل ضوابط ساخت مسکن به‌خصوص در مناطق فرسوده از دیگر اقدامات مفیدی بود که در دوره مدیریت خانم صادق اجرایی شد. اما ایشان با فروش تراکم مازاد در مناطق گران شهری مخالف بوده و مخالفت‌‌‌‌های وی در این خصوص امروز تبدیل به برخی اظهارنظرهای مغرضانه در خصوص وی شده است. فروش تراکم مازاد در مناطق گران شهری موضوعی ضد توسعه شهرهاست؛ این رویه میزان سرمایه وارد شده برای ساخت‌‌‌‌وساز در مناطق میانی و جنوبی شهرها را کاهش می‌دهد و در واقع ضدتوسعه شهری است. با این وجود برخی مخالفت فرزانه صادق با تراکمفروشی در مناطق شمالی شهر را مخالفت وی با ساخت مسکن جلوه می‌دهند. درواقع خانم صادق با امضاهای طلایی مخالفت کرد و مانع آن شد.
به گواه آمار ممانعت از تراکمفروشی در مناطق شمال شهر تهران باعث افزایش صدور پروانه در مناطق میانی و بافت فرسوده شد. این کارشناس حوزه شهری ادامه داد: به‌رغم ممانعت‌‌‌‌های انجام شده با تراکمفروشی در زمان حضور فرزانه صادق، شاهد گسترش این رویه در مناطق شمالی شهر تهران بودیم. در سال‌های اخیر با هماهنگی دولت و شهرداری مجدد تراکمفروشی در مناطق شمال‌‌‌‌شهر افزایش یابد. این در حالی بود که این تراکمفروشی مغایر با مسائل کارشناسی و حتی قانون بود.
ورود سرمایه به مناطق گران کلانشهرها مانع از ورود سرمایه به مناطق میانی و جنوبی شهر و بافت فرسوده می‌شود. تراکمفروشی در مناطق گران کلانشهرها برای مردم معمولی خانه نمی‌شود، اما مصالح و دستمزد را گران می‌کند و تبعات تورمی آن، قیمت مسکن را در کل کشور افزایش می‌دهد. در حال حاضر صحبت از چند ده میلیارد دلار سرمایه حبس شده در ساختمان‌‌‌‌های بدون استفاده در تهران است. این سرمایه می‌‌‌‌توانست صرف توسعه زیرساختهای شهری در تمامی مناطق کشور شود.
شورای عالی مسکن و وزارت مسکن متولی سوق سرمایه به بخش صحیح و ضروری در حوزه مسکن است. وزارت مسکن باید بر چالش شهرداری‌‌‌‌ها توجه کند؛ شهرداری نباید به هر قیمتی درآمد ایجاد کنند. وی تاکید کرد: فروش تراکم توسط شهرداری‌‌‌‌ها عموما با هدف تامین منابع مالی مورد نیاز توسعه شهر انجام می‌شود؛ درواقع در بسیاری موارد شهرداری‌‌‌‌ها ناچار به اخذ چنین رویه‌‌‌‌ای می‌‌‌‌شوند که مغایر با طرح جامع شهری است. در این شرایط ضروری است تا وزارت راه و شهرسازی به تدوین قوانینی بپردازند که درآمد پایداری را برای شهرداری‌‌‌‌ها رقم بزند. به این ترتیب شهرداری‌‌‌‌ها این امکان را دارند تا بدون فروش تراکم، نیاز مالی خود را تامین کنند.
گلپایگانی گفت: در شرایط کنونی و در بررسی برنامه‌‌‌‌های وزیر راه وشهرسازی، نسبت به برنامه اعلامی از سوی وی در خصوص توسعه شهر تهران تاکید ویژه وجود دارد، تجربه نشان داده است که فرزانه صادق، به دنبال تسهیل ضوابط ساخت مسکن در تهران بود؛ اما امروز ضرورت توسعه ایران از مسیر توسعه شهر تهران نمی‌‌‌‌گذرد. بلکه ضروری است که سایر شهرهای کشور به‌خصوص در مناطق جنوبی و حاشیه خلیج‌‌‌‌فارس توسعه یابند. در واقع سرمایه مورد نیاز برای توسعه بیشتر شهر تهران باید به شهرهای میانی و متوسط برود و با توسعه رفاه شهری و ایجاد اشتغال از مهاجرت بیشتر به شهر تهران ممانعت شود. در عین حال ایجاد شهرهای جدید باید در مجاورت دریا انجام شود.
