گسلهای اصلی در نقشه پایتخت مسیریابی شد
فاجعه مخفی تراکمفروشی
۱۰۰ ساختمان پرجمعیت و ۲۴۵ سایت مهم شهر در خطر «زلزله بزرگ»؛ چهار توصیه برای «نجات تهران از تخریب بزرگ» درخواست مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس از دولت: فعالیت کمیسیون ماده ۵ تهران محدود شود
نقشه جدید از محدوده گسلهای اصلی تهران، مناطق مستعد گسیختگی ناشی از وقوع زمینلرزههای بزرگ‌‌مقیاس را نشان می‌دهد و در عین حال از فاجعه مخفی در تراکمفروشی پرده‌‌‌برداری می‌کند.
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، بازوی پژوهشی مجلس شورای اسلامی در یک گزارش رسمی، با اعلام اینکه هم‌‌‌اکنون دست‌‌‌کم 100 ساختمان پرجمعیت و 245 سایت مهم پایتخت در خطر «زلزله بزرگ» قرار دارند، چهار توصیه برای «نجات تهران از تخریب بزرگ» مطرح می‌کند. مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس همچنین در این گزارش از دولت درخواست می‌کند تا با محدود کردن فعالیت‌‌‌های کمیسیون ماده 5 و ماده 100شهرداری، از تغییر کاربری‌‌‌های خطرناک و بارگذاری‌‌‌های متراکم و طبقاتی (ورای ظرفیت تجمعی امداد و نجات و تردد در شبکه ارتباطی پیرامون) جلوگیری شود.
به گزارش «دنیای‌اقتصاد» در حالی که از سال‌های گذشته ضوابط و مقررات محدودکننده و تعیین‌‌‌کننده ضوابط ساخت‌وساز روی حریم گسل‌‌‌ها تدوین، تصویب و ابلاغ شده است، به تازگی مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس در گزارشی با عنوان «ملاحظات ساخت‌وساز در حریم گسل»، نقشه جدیدی از محدوده گسلهای اصلی تهران منتشر کرده است. دراین گزارش، با بیان اینکه سازه‌‌‌های واقع در حریم گسل، بیشترین آسیب را در زمان وقوع زمینلرزههای مخرب دارند، چهار توصیه مهم در ارتباط با کاهش ریسک لرزهای از ناحیه ساخت‌وساز مطرح شده است.
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، تب رسیدگی به خطر زلزله بزرگ از سال‌های قبل، بین مسوولان و مدیران شهری پایتخت بعد از وقوع چند زمینلرزه در مناطق مختلف، آنها را به فکر زلزله احتمالی با مقیاس بالاتر از 6 و 7 ریشتر در تهران فرو برد. در حالی که در سال‌ها و دهه‌‌‌های قبل، آییننامه 2800 به عنوان ضوابط ایمنی ساختمانها در برابر زلزله در قالب مجموعه قوانین سازه‌ای برای طراحی لرزهای سازه در برابر زلزله طراحی شده بود و در دوره‌‌‌های مختلف از جمله اوایل دهه 90 مورد بازنگری قرار گرفت، در اواخر دهه 90 نیز دستورالعمل ساخت‌وساز روی پهنههای گسلی از سوی شورای‌عالی شهرسازی و معماری تصویب و ابلاغ شد. در آییننامه 2800، سازنده‌‌‌ها و شهرداری‌‌‌ها موظف شدند «طراحی ساختمان از نقشه‌‌‌های معماری تا دیوارها و به‌خصوص تراکم ساختمان» را متناسب با وضعیت لرزهای محله و شهر انجام دهند و در دستورالعمل ساخت‌وساز روی پهنههای گسلی نیز مقررات ساخت‌وساز متناسب با وضعیت لرزه‌‌‌خیزی شهرها، شرایط گسل‌‌‌ها، استعداد تخریب و... تعیین شد. در قالب این دستورالعمل، ضمن آنکه تمام ضوابط و مقررات استاندارد یا آییننامه 2800 مطابق با آخرین ویرایش آن باید در ساختوسازها رعایت شود، در عین حال مقررات محدودکننده و ممنوع‌‌‌کننده برای ساخت انواع ساختمانها در حریم گسل‌‌‌ها تعیین شد. از آن جمله ساخت ساختمانهای حساس و مهم مانند انبار نفت، پمپ بنزین، آتش‌‌‌نشانی، بیمارستان، دانشگاه‌‌‌ها و مراکز آموزش عالی، شهرداری‌‌‌ها، مدارس، مساجد، برج‌‌‌ها، پل و راه‌‌‌های ارتباطی و... روی زمین‌‌‌های واقع بر محدوده‌‌‌های گسلی ممنوع شد؛ همچنین ضوابط محدودکننده مانند حداکثر تراکم مجاز 6 طبقه، در مناطق واقع در حریم گسلهای اصلی اعمال شد. با این حال از سال‌های قبل ساختمانهای زیادی از جمله ساختمانهای حساس، در این حریم‌‌‌های گسلی اصلی ساخته شده و همچنین برج‌‌‌های با ارتفاع بیش از 12 طبقه و حتی بیش از 20 طبقه نیز به فراوانی در این محدوده‌‌‌ها احداث شدهاند.
تهدید ساختمانها در حریم گسل
در گزارش اخیر مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس ضمن اشاره به تهدید ساختمانهای واقع در حریم گسل، اعلام شده است: سازه‌‌‌های واقع در حریم گسل‌‌‌ها به‌خصوص گسلهای اصلی، هنگام فعالیت لرزهای «دچار بیشترین آسیب (خرابی) و تلفات انسانی» می‌شود؛ حریم گسل‌‌‌ها زون‌‌‌هایی هستند که هنگام زلزله، زمین واقع در همان محل، دچار گسیختگی و جابه‌جایی می‌شود. آن طور که در این گزارش آمده است در حال حاضر بسیاری از شهرهای ایران در حاشیه یا بر روی گسلهای فعال بنا شدهاند؛ ازآنجا که بیشترین آسیب و خسارات ناشی از زلزله به بناها و تاسیسات واقع در مجاورت گسل وارد می‌شود، بنابراین تدقیق حریم گسل، رعایت فاصله سازه‌‌‌ها از گسل و حصول ایمنی ساختوسازها در پهنههای مزبور بسیار حائز اهمیت است و به این ترتیب می‌توان از شدت خسارات جانی و مالی ناشی از زلزله کاست. یکی از اقدامات ضروری به منظور کاهش خطر گسیختگی مستقیم ناشی از زمینلرزه در جهان، وضع قوانین حریم گسل و قانونمند کردن توسعه ساخت‌وساز شهری در مجاورت گسلهای فعال است. اما در حال حاضر، مقررات حریم گسل در شهرهای جدید و همچنین بخش‌های در حال توسعه در مجاورت کلان‌شهرها در کشور به درستی رعایت نمی‌شود و روند ساخت‌وساز و گسترش شهرها و شهرک‌های جدید در پهنههای گسلی هرساله رو به افزایش است. از آن جمله در داخل شهر جدید پردیس، خطر گسیختگی سطحی ناشی از گسلهای فعال پردیس، هسا و فردوس و برخی گسلهای دیگر این شهر را تهدید می‌کند که در این بین گسل پردیس به طول 30 کیلومتر از اهمیت ویژه‌‌‌ای برخوردار است. بستر شهر پردیس بر اساس نتایج مطالعات انجام‌شده، بستر مناسبی برای ساخت‌وساز نیست و دستکاری دامنه‌‌‌ها سبب ناپایداری شیب در برخی قسمت‌‌‌های شهر به‌ویژه در نیمه شمالی شده است که ایجاد ترک‌‌‌های قائم در ساختمانهای مسکونی و بستر پارک مشاهیر، از شواهد این مساله است.
68درصد شهرها در حریم گسل
بر اساس آمار سال 1381، تقریبا 68درصد شهرهای کشور در حریم یک تا 30 کیلومتری گسل‌‌‌ها قرار دارند و تنها 6.3درصد سکونتگاه‌‌‌های شهری ایران در فواصل بیش از 50 کیلومتری گسل‌‌‌ها واقع شدهاند. مشاهدات زلزله ترکیه در بهمن 1401 نشان می‌دهد که بیشترین خسارات به شهرهای واقع بر گسلهای فعال (آناتولی شرقی) و اطراف آن وارد شده است. در گزارش مرکز پژوهش‌‌‌ها تاکید شده است که در ایران بنابر تجربیات گذشته، وسعت خرابی در کلان‌شهرهای واقع بر گسلهای فعال ازجمله تبریز، مشهد، اهواز و به‌ویژه تهران به دلیل تمرکز جمعیتی و وجود ساختمانهای مرتفع بسیار متعدد، در صورت وقوع زمینلرزههای با بزرگای بیش از 7 ریشتر بسیار وسیع و فاجعه‌آفرین خواهد بود.
تصویر «شدت خطر» در تهران
اطلاعات اعلام‌شده در این گزارش حاکی است هم‌‌‌اکنون، 10 منطقه تهران شامل مناطق 1 تا 5 و مناطق 13 و 15و 19 و 20 و 22 روی گسل اصلی قرار دارد. همچنین 65درصد ساختمانهای منطقه یک تهران در «وضعیت بحران» ناشی از قرار گرفتن در حریم گسل اصلی قرار دارد. از سوی دیگر، 245 سایت مهم و حساس در 18 گروه و حدود 32 هکتار بافت فرسوده در محدوده حریم گسلهای شهر تهران قرار دارد. سایت‌‌‌های مهمی از جمله 66 برج، 36 مدرسه، 25 مسجد، 23 پل و راه ارتباطی، 22 مرکز تجمع، 15 بیمارستان و مرکز درمانی، 9 شهرداری و مراکز وابسته به آن، 9 دانشگاه و مرکز آموزش عالی، 9 ایستگاه برق فشار قوی، 8 مخزن آب، 4 موزه، 4 ساختمان مربوط به قوه قضائیه، 3 آتش‌‌‌نشانی، 2 ساختمان متعلق به وزارت امور خارجه، 2 پمپ بنزین، یک ساختمان متعلق به وزارت نفت و یک انبار نفت و همچنین 6 ساختمان مهم دیگر در حریم گسلهای شهر تهران ساخته شدهاند. همچنین بر اساس آمارها حدود 12هزار ساختمان در تهران باید از نظر مقاومت و رفع خطر مورد بررسی و اقدام فوری قرار بگیرند. بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد در حال حاضر به‌رغم اینکه مطابق با آییننامه 2800 اثرات گسل باید در طراحی ساختمانها در پهنههای گسلی لحاظ شود، تفاوتی در طراحی این ساختمانها اعمال نمی‌شود. دستورالعمل ساخت‌وساز در پهنههای گسلی نیز از این مساله مستثنی نیست؛ در حال حاضر با وجود در نظر گرفتن عرض زیاد پهنههای گسلی در جهت اطمینان، ساخت ساختمانهای تا 12 طبقه در این پهنه‌‌‌ها مجاز است و محدوده ممنوعیت ساخت در هر طرف گسل تنها 5 متر است. به گفته برخی از متخصصان به نظر می‌رسد این دستورالعمل از نظر بهبود ایمنی تاثیرگذاری مطلوب را نداشته باشد. در این مطالعه رسمی عوامل موثر در تشدید خطر تخریب تهران بر اساس وقوع زمینلرزههای با بزرگای بیش از 6 و 7 ریشتر نیز تشریح شده است. جذابیت درآمدی فروش تراکم و تصمیم‌گیری در کمیسیون ماده 5 به صورت توسعه شتابزده ساختمانها در حریم گسل‌‌‌ها، باعث شرایط بغرنج لرزهای تهران شده است.
نسخه نجات پایتخت
در این مطالعه چهار راهکار مهم به عنوان نسخه نجات تهران در صورت وقوع زمینلرزه بزرگ احتمالی توصیه شده است. تغییر کاربری فوری ساختمانهای مهم و حساس در حریم گسلهای اصلی تهران به «فضای سبز» اولین راهکار پیشنهاد‌شده در این زمینه است. به طور کلی باید از توسعه شهری در مناطق پرخطر جلوگیری به عمل آمده و این مناطق به کاربری‌‌‌های فضای سبز تبدیل شوند. همچنین محدودسازی فعالیت کمیسیون ماده 5 شهر تهران، بازنگری در طرح تفصیلی تهران و اعمال قانون «بیمه اجباری ساختمانها» از دیگر توصیه‌‌‌های درج شده در این گزارش است.
