«دنیای‌اقتصاد» به احساس عمومی درباره خیز آمار زمینلرزه در دو ماه اخیر پاسخ می‌دهد
ردیابی رشد زلزلهها
زلزلهشناسان چه میگویند؟ افزایش رخدادهای زلزله می‌تواند قابل مطالعه باشد، دلایلی هم ممکن است داشته باشد و بی‌‌‌علت نیست اما دو نتیجه‌‌‌گیری از آن، «غیرعلمی» است
هاجر شادمانی: ردیابی رخدادهای زمینلرزه در دو ماه اخیر به یک احساس عمومی درباره خیز آمار زمینلرزه پاسخ داد. به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، طی دو ماه گذشته، یک احساس عمومی مبنی بر افزایش تعداد زمینلرزهها به‌خصوص زلزلههای با بزرگای بیش از 4 ریشتر ایجاد شده است؛ آمارهای مربوط به تعداد رخدادهای زمینلرزه در شهریور ماه نیز این موضوع را تایید می‌کند.
بر اساس آمار مرکز لرزه‌‌‌نگاری کشور وابسته به موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، شهریور ماه امسال، 658 رخداد زمینلرزه در کشور به وقوع پیوست که این میزان نه‌تنها نسبت به تعداد رخدادهای زمینلرزه در شهریور ماه سال گذشته 15درصد رشد داشته است که در نیمه اول سال‌جاری هم بیشترین رکورد تعداد زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های ثبت‌شده در یک ماه بوده است. رخدادهای زمینلرزه شهریور ماه امسال نسبت به میانگین ماهانه زلزلهها در 5 ماهه اول امسال، 28درصد افزایش یافت؛ همچنین نسبت به متوسط ماهانه تعداد زمینلرزهها در سال گذشته نیز 15درصد بیشتر شد. پارسال به طور متوسط در هر ماه، 572 رخداد زمینلرزه در کشور به ثبت رسید.
نکته مهم دیگر افزایش دو برابری رخداد زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های با بزرگای بیش از 4 ریشتر در شهریور ماه امسال نسبت به شهریور سال گذشته است. شهریور امسال 12 رخداد زمینلرزه با بزرگای بیش از 4 ریشتر در کشور به ثبت رسید که این میزان در شهریور سال قبل، 6 مورد بود.
در حالی که هنوز آمار رسمی مربوط به تعداد کل زمینلرزهها و همچنین زلزلههای با مقیاس بالاتر از 4 ریشتر در مهرماه از سوی مرکز لرزه‌‌‌نگاری کشوری منتشر نشده است اما مهرماه نیز چند زمینلرزه با بزرگای بیش از 4 و 5 ریشتر در مناطق مختلف کشور به ثبت رسید.
زلزله 4.4 ریشتری هفتم مهرماه در قاضی استان خراسان شمالی، زمینلرزه 5.3 ریشتری مشراگه هرمزگان، 4 رخداد زمینلرزه بیش از 5 ریشتری در هفته پایانی مهرماه در فین بندرعباس (25 مهرماه) و زلزله 4.9 ریشتری 29 مهرماه در خانه‌‌‌زنیان فارس، از جمله این زمینلرزهها هستند. به‌خصوص آنکه به فاصله 15 تا 29 مهرماه 6 زمینلرزه ویرانگر با بزرگای بیش از 6 ریشتر با منشأ گسل هرات، غرب افغانستان در همسایگی ایران را به لرزه درآورد و تلفات مالی و جانی بسیار زیادی به همراه داشت. اولین زمینلرزه در 15 مهرماه با بزرگای 6.3 ریشتر این منطقه را به لرزه درآورد و کمتر از یک هفته زمینلرزه دیگری با همین بزرگای (6.3 ریشتر)، در همین منطقه به وقوع پیوست.
حس عمومی نسبت به رویدادهای اخیر زمینلرزه، به طرح یک سوال مهم منجر شده است؛ اینکه آیا رخدادهای اخیر نشانه‌‌‌ای از ورود زمین به عصر جدیدی از تنش لرزهای است؟ زلزلهشناسان در این باره به «دنیای‌اقتصاد» اعلام کردند: افزایش رخدادهای زلزله می‌تواند قابل مطالعه باشد و دلایلی هم ممکن است داشته باشد اما دو نتیجه‌‌‌گیری از آن، «غیرعلمی» است. آنها همچنین معتقدند: به طور کلی علائمی از اینکه به دوره خاصی از تنش‌‌‌های لرزهای وارد شده‌‌‌ایم رصد نمی‌شود؛ چرا که اساسا تغییر محسوسی در رفتارهای کلی و تعداد زمینلرزهها در مقیاس قابل‌توجه در طول یک دهه گذشته مشخص نمی‌شود و در بسیاری از موارد تعداد زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های رخ‌داده در ماههای اخیر حتی از میانگین ماهانه یک دهه قبل نیز کمتر بوده است. بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد میانگین ماهانه وقوع رخدادهای زمینلرزه در یک دهه اخیر 985 زلزله بوده است که زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های شهریور امسال اگرچه نسبت به ماههای سپری‌شده از سال‌جاری و همچنین در مقایسه با شهریور سال قبل بیشتر است اما از آمار مربوط به متوسط ماهانه رخدادهای 10 سال قبل فاصله قابل‌توجهی دارد.
احساس یا واقعیت؟
در حالی که زلزلهشناسان معتقدند افزایش ناگهانی رخدادهای زمینلرزه می‌تواند به لحاظ تغییرات لرزهای معنادار و قابل مطالعه باشد اما در عین حال تاکید می‌کنند که اصولا ارقام مربوط به تکرار زمینلرزهها و دوره‌‌‌های بازگشت تنش‌‌‌های لرزهای زمین، ممکن است چند صد سال به طول بینجامد. بنابراین صرف تغییراتی که در کوتاه‌مدت و در چند ماه و حتی چند سال در تعداد زمینلرزهها اتفاق می‌‌‌افتد نمی‌تواند الزاما به معنای تغییر رفتارهای لرزهای و بازگشت دوره‌‌‌های تنش باشد.
به گفته آنها وضعیت شهریورماه امسال اگرچه نسبت به ماههای قبل افزایش تعداد رخدادهای زمینلرزه به‌خصوص زلزلههای با مقیاس بالاتر از 4 ریشتر را نشان می‌دهد و ممکن است دلایلی نیز داشته باشد اما الزاما برای قضاوت اینکه رفتار لرزهای زمین تغییر کرده یا وارد عصر خاصی از تنش لرزهای شده‌‌‌ایم کافی نیست. از دید گروهی از زلزلهشناسان افزایش رخدادهای زمینلرزه با علم به این موارد و همچنین مشاهده روندهای یک دهه اخیر لرزهای، بیش از آنکه واقعی باشد می‌تواند صرفا یک حس با احساس عمومی و غیرعلمی باشد.چرا که حتی در بازه 10 ساله مشاهده می‌شود که شهریور ماه امسال تعداد زمینلرزهها نسبت به متوسط رخدادهای زمینلرزه در یک دهه اخیر همچنان کمتر بوده است اگرچه نسبت به ماههای سپری‌شده از سال‌جاری بیشترین تعداد زمینلرزه را به خود اختصاص داده است. در واقع وقتی این تغییرات را در فریم‌‌‌های چند‌ساله و حتی چنددهساله مشاهده می‌‌‌کنیم می‌‌‌بینیم که تغییر خاصی رخ نداده است. ضمن آنکه اساسا تعداد کل زمینلرزهها و افزایش و کاهش آنها چندان معنادار نیست و آنچه می‌تواند معیار درست‌‌‌تری در ارتباط با این موضوع محسوب شود تعداد زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های بزرگ یعنی زلزلههای با مقیاس 6 یا 7 ریشتر به بالاتر است.این در حالی است که زلزلهشناسان و متخصصان این حوزه تاکید دارند که آنچه بیش از تغییرات مربوط به رفتار لرزهای زمین و شمارش تعداد زمینلرزهها و رخدادهای زلزله با مقیاس‌‌‌های متفاوت اهمیت دارد پاسخ به این سوال است که ما در برابر این رخدادها چه تدابیری به کار برده و چه راهکارهایی برای جلوگیری از بحران در مواقع بروز زمینلرزهها به کار گرفته‌‌‌ایم؟
از دیدگاه آنها صرف نظر از اینکه در چه ماهی چه تعدادی زمینلرزه با چه مقیاس و بزرگایی رخ داده است مهم آن است که بدانیم در منطقه‌‌‌ای با گسلهای متعدد و فعال قرار داریم و هر لحظه باید برای بروز انواع زمینلرزهها آمادگی داشته باشیم. باید دید در این زمینه چه کرده‌ایم؟ تا چه میزان مقاومت ساختمان‌‌‌ها و تا‌‌‌ب‌‌‌آوری شهرها برای مقابله با بحران را افزایش داده‌‌‌ایم و چه تدابیری برای رسیدن تلفات مالی و جانی به حداقل ممکن در صورت بروز زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های شدید در نظر داریم؟
پاسخ به احتمال سرایت لرزهای
بروز 6 زمینلرزه با بزرگای بیش از 6 ریشتر در افغانستان در همسایگی شرق کشور طی روزهای گذشته، یک سوال مهم در ارتباط با احتمال رصد ردپای سرایت لرزهای افزایش تعداد زمینلرزهها در کشور، ایجاد کرده است. اینکه آیا این زمینلرزهها با یکدیگر ارتباط دارند و آیا می‌توان گفت زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های بالاتر از 4 ریشتر که در روزهای اخیر در کشور رخ داد متاثر از تحرکات لرزهای گسل هرات (گسل مسبب زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های اخیر افغانستان) و اثر این تحرکات بر گسلهای ایران، بوده است؟
مدیرگروه زلزله‌‌‌شناسی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌‌‌شناسی، با پاسخ به این سوال، دلایل موثر در افزایش تعداد زمینلرزهها را تشریح کرد. محمد تاتار در پاسخ به این موضوع که چرا تعداد زمینلرزهها در شهریور ماه امسال هم به لحاظ تعداد رخدادهای لرزهای و هم از نظر افزایش تعداد زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های با مقیاس بیش از 4 ریشتر افزایش یافته است، به «دنیای‌اقتصاد» گفت: قطعا افزایش تعداد رخدادهای زمینلرزه با مقیاس بیش از 4 ریشتر بی‌‌‌علت نمی‌تواند باشد اما در اینکه اساسا بتوان با قاطعیت اعلام کرد که آیا این افزایش رخدادهای لرزهای به معنای تغییر در رفتارهای لرزهای زمین است یا خیر، باید معیارهای مختلفی را مدنظر قرار داد. ضمن اینکه در یک بررسی کلی و در یک حالت کلی تغییرات این‌چنینی نمی‌تواند به طور قطع نشانه‌‌‌ای از بروز تفاوتی خاص نسبت به سال‌های قبل در رفتار لرزهای زمین باشد. در بسیاری موارد افزایش تعداد زمینلرزهها در سال‌های اخیر می‌تواند با افزایش تعداد دستگاه‌‌‌های لرزه‌‌‌نگار مرتبط باشد. بنابراین اینکه افزایش تعداد رخدادهای زلزله در یک ماه یا یک‌سال حتما به معنای نزدیک بودن و احتمال وقوع زلزلههای بزرگ‌تر و نشان‌دهنده در راه بودن زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های بزرگ است، اصلا «علمی» نیست.
وی به «دنیای‌اقتصاد» اعلام کرد: افزایش تعداد ایستگاه‌‌‌های لرزه‌‌‌نگاری در طول زمان و همچنین مشاهده روندهای ده ساله و چنددهساله زمینلرزهها دو عامل مهمی است که می‌توان بر مبنای آن قضاوت کرد که آیا تعداد زمینلرزهها افزایش یافته است یا خیر؟ این در حالی است که اساسا تعداد کل زمینلرزهها به جهت آنکه ممکن است برخی خردلرزه‌‌‌ها و زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های با مقیاس کم، به دلیل دوری و فاصله زیاد از ایستگاه‌‌‌های ثبت زمینلرزه، رصد و ثبت نشوند معیار مناسبی برای قضاوت درباره افزایش یا کاهش تعداد زمینلرزهها نیستند. اما زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های با بزرگای بیش از 4 ریشتر عموما توسط دستگاه‌‌‌های لرزه‌‌‌نگار در فواصل دورتر نیز ثبت و ضبط می‌‌‌شوند. بنابراین این زلزلهها معیار مناسب‌‌‌تری برای سنجش و ارزیابی تغییرات لرزهای زمین محسوب می‌‌‌شوند. با این حال در برخی موارد و در خصوص زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های کوچک‌تر شاید افزایش تعداد زلزلهها در یک‌سال نسبت به سال‌های قبل ناشی از افزایش تعداد دستگاه‌‌‌های لرزه‌‌‌نگار و ثبت زمین‌‌‌لرزه‌‌‌هایی باشد که پیش‌تر به دلیل دور بودن از سایر دستگاه‌‌‌ها، ثبت نمی‌‌‌شدند. اما اینکه تعداد رخدادهای لرزهای با مقیاس بیش از 4 ریشتر به یکباره به میزان محسوسی افزایش یافته است قطعا بیدلیل نیست.
هر چند در ارتباط با آنها نیز تنها رصد تحولات یک ماه متر و معیار مناسبی برای سنجش و ارزیابی محسوب نمی‌شود و باید دوره‌‌‌های طولانی‌‌‌تری را به لحاظ تغییر تعداد زمینلرزهها بررسی کرد.
وی افزود: یک نکته مهم که در ارتباط با قضاوت درباره افزایش زمینلرزهها یا رد آن می‌توان مطرح کرد آن است که تغییرات پوسته زمین که می‌تواند منجر به تغییر در رفتار لرزهای زمین شود، میلیون‌‌‌ها سال به طول می‌‌‌انجامد؛ بنابراین اینکه به یکباره منطقه‌‌‌ای که پیش از این به لحاظ لرزه‌‌‌خیزی در سکون بوده است به منطقه‌‌‌ای فعال از نظر لرزهای تبدیل می‌شود قطعا بیدلیل نیست؛ هر چند یافتن دلیل قاطع و علمی برای این موضوع بسیار سخت و پیچیده و در مواردی با دانش فعلی زلزله‌‌‌شناسی عملا امکان‌‌‌پذیر نیست. به این خاطر که رفتار لرزهای همه مناطق تحت فشار تکتونیکی در طول چند میلیون سال تغییر می‌کند.
وی همچنین در خصوص ابهام سرایت لرزهای و احتمال وقوع زمینلرزهها و افزایش تعداد آنها بعد از بروز زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های بزرگ در مناطق دیگر به «دنیای‌اقتصاد» گفت: معمولا زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های با بزرگای 6 ریشتر و بالاتر، تا شعاع 300 تا 500 کیلومتری خود را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و می‌توانند منجر به تحریک گسلهای این نواحی شوند. اما در فواصل دورتر، این احتمال به صفر می‌‌‌رسد. بنابراین این فرضیه که زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های افغانستان در افزایش رخدادهای اخیر لرزهای کشور مانند زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های با بزرگای بیش از 4 ریشتر که در روزهای اخیر در استان فارس، جنوب کشور و... رخ داد، اثر داشته است از اساس مردود است. اگر در مناطق مرز افغانستان و ایران یا نواحی شرقی کشور تا مقیاس گفته‌شده رخداد لرزهای به‌خصوص اتفاق افتاده بود، فرضیه احتمال سرایت تحرکات گسل هرات به گسلهای فعال در این مناطق (گسلهای شرق کشور)، قابل طرح بود؛ اما هم‌‌‌اکنون هیچ ارتباطی را نمی‌توان در مورد این زمینلرزهها مطرح کرد. وی ضعف تجهیزات و تاسیسات لرزه‌‌‌نگاری و همچنین ضعف دانش بشری در زلزله‌‌‌شناسی را دو عامل مهمی عنوان کرد که تاکنون هرگونه اظهارنظر قطعی در ارتباط با رخدادهای لرزهای را غیرممکن کرده است. به گفته وی حتی تحقیقاتی که در برخی موارد با رصد الگوهای لرزهای زمین از سوی مراجع زلزله‌‌‌شناسی دنیا انجام می‌شود برای همه مناطق و در همه موارد قابل تعمیم نیست. وی در این باره توضیح داد: به‌طور نمونه تحقیقی که در سال‌های اخیر از سوی «راجر بیلهام» و «ربکا بندیک» انجام و از سوی انجمن زمین‌‌‌شناسی آمریکا منتشر شد و نشان می‌‌‌داد بین «کاهش سرعت چرخش زمین در مقیاس میلی‌‌‌ثانیه» و «افزایش تعداد زلزلههای بالای ۷ ریشتر» رابطه وجود دارد، تحقیقی کاملا علمی بود که با زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های دنیا مطابقت داشت؛ اما بررسی‌‌‌هایی که انجام دادیم مشخص کرد با داده‌‌‌های لرزهای کشور ما تا آن زمان مطابقت نداشته است؛ اما اینکه از آن پس و از این به بعد این مطابقت و ارتباط ایجاد شود یا خیر مشخص نیست. بنابراین هیچ قطعیتی در این رابطه وجود ندارد و بسته به الگوهای موجود شواهد می‌توانند متفاوت باشند. در بسیاری موارد برخلاف الگوهای قبلی، بعضی زمینلرزهها با الگوهای غافلگیرکننده رخ می‌دهند و انتظارات قبلی را مختل می‌کنند.
