تاخت و تاز گاز نامرئی در آسمان پایتخت
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، سنجش مستمر ازن و اطلاع‌‌رسانی درباره آن از این جهت که این گاز آلاینده بی‌‌رنگ و بی‌‌بوست و نشانه آشکاری از غلظت بالای آن در جو برای عموم مردم وجود ندارد، اهمیت زیادی دارد. «دنیای‌اقتصاد» یک ماه قبل در گزارشی با عنوان «تهران در محاصره گاز تابستانی» که یکم مرداد منتشر شد، بیلان آلودگی هوا به لحاظ غلظت بالای ازن در تیرماه را بررسی کرد. بر اساس این گزارش شهروندان تهرانی در یک‌ماه تیر ۱۴۰۲ در مجموع ۱۹ روز هوای آلوده تنفس کردند که در این میان آلاینده اصلی ۹ روز گاز «ازن» و آلاینده ۱۰ روز دیگر ذرات معلق بود. اما وضعیت آلودگی هوا به لحاظ غلظت بالای ازن در آسمان تهران طی مرداد ماه قدری بدتر شده است، طوری که در این ماه نه تنها تعداد روزهای آلوده از ۹ به ۱۰ روز افزایش پیدا کرد و به عبارت دیگر به طور میانگین در این ماه از هر سه روز، یک روز ازن هوای شهر را آلوده کرده است.
نشانه دوم بدتر شدن اوضاع آلودگی به لحاظ گاز ازن در دومین ماه تابستان نسبت به تیرماه نیز افزایش تعداد روزهای «ناسالم برای همه» با توجه به غلظت بالای این آلاینده در هواست. در حالی که طی تیرماه امسال فقط یک روز از مجموع روزهای آلوده به گاز ازن وضعیت، «قرمز» بوده است، اما در مرداد ماه این تعداد به ۳روز افزایش پیدا کرد و طی روزهای پنجم، نوزدهم و بیست‌‌وپنجم شاخص کیفیت هوا به لحاظ غلظت بالای آلاینده مخصوص روزهای گرم، بین ۱۵۱ تا ۲۰۰ (ناسالم برای همه با نماد رنگی قرمز) گزارش شده است. موج اصلی آلودگی هوای تهران به گاز ازن نیز مربوط به فاصله یک‌‌هفته‌‌ای بیستم تا بیست‌‌وششم ماه گذشته است که در این هفته هر روز بدون وقفه شاخص کیفیت هوای تهران به لحاظ غلظت این گاز بالاتر از محدوده سالم اعلام شد.
گاز ازن مرکب از سه اتم اکسیژن است و حضور آن در لایههای بالایی جو برای در امان ماندن انسان‌‌ها از مضرات اشعه فرابنفش خورشید حیاتی است. اما در صورتی که غلظت این گاز تحت‌تاثیر واکنش شیمیایی بین اکسیژن موجود در هوا با تک‌‌اکسیژن آزاد شده از دیگر آلایندههای موجود در جو تحت‌تاثیر تابش آفتاب و دما بالا افزایش پیدا کند، این گاز به عنوان یک آلاینده با عوارض گوناگون برای سلامت افرادی که در معرض تنفس آن هستند، صورت «بد» پیدا می‌کند و از آن به عنوان «ازن بد» یاد می‌شود.به گفته کارشناسان حتی میزان نسبتا پایین ازن می‌تواند باعث بروز عوارض بر سلامتی انسان بهویژه مبتلایان به بیماری‌‌‌‌‌‌‌‌های ریوی، کودکان، سالمندان و افرادی که در خارج از منزل فعال هستند، شود.
همچنین در مواجهه با ازن، کودکان در معرض بیشترین خطر هستند زیرا ریه‌‌‌‌‌‌‌‌های آنان هنوز در حال رشد و تکامل است و معمولا فعالیت آنها در خارج از منزل در روزهای داغ تابستانی یعنی درست در زمانی که سطح ازن بالاست، زیاد است. همین موضوع احتمال افزایش تاثیرپذیری کودکان از ازن را تقویت می‌کند و در نتیجه ممکن است به شکل آسم در کودکان بروز و ظهور پیدا کند. از جمله عوارض تنفس هوای آلوده به ازن درد قفسه سینه، سرفه، سوزش گلو و گرفتگی ریه است و نیز این موضوع می‌تواند موجب تشدید بیماری‌‌‌‌‌‌‌‌های ریوی مثل برونشیت شود.نکته قابل تامل این است که اغلب عوارض تنفس گاز ازن شباهت تمام عیار به عوارض تنفس ریزذرات معلق که آلاینده اصلی هوای تهران به شمار می‌‌آید و عموما از اگزوز وسایل نقلیه خارج می‌شود دارد. اما این شباهت موجب نشده میزان توجه به هوای آلوده به ازن از سوی شهروندان و سیاستگذار به اندازه تنفس هوای آلوده به ذرات باشد.
به طور معمول به محض اینکه آسمان شهرهای بزرگ مثل تهران به واسطه عبور گرد و غبار یا تشدید غلظت ذرات معلق کوچک‌تر از ۵/ ۲ میکرون (PM۲/ ۵) در فصول سرد سال تحت‌تاثیر وارونگی هوا (اینورژن) مکدر می‌شود، موضوع پرهیز از ترددهای غیرضروری در سطح شهر بهویژه از ناحیه گروه‌‌های در معرض خطر مثل سالمندان، کودکان و زنان باردار مطرح و حتی تعطیلی مدارس و مراکز آموزشی و بعضا حتی تعطیلی کل شهر در دستور کار تصمیم‌‌سازان قرار می‌گیرد. اما دست‌‌کم تا امروز چنین سطح از حساسیتی در مورد روزهای آلوده به ازن وجود نداشته است و اغلب این موضوع را ناشی از نامرئی بودن این گاز می‌‌دانند.
به نظر می‌رسد برای رفع این نقیصه اطلاع‌‌رسانی مضاعف درباره اهمیت پرهیز از تنفس در هوای آلوده به ازن باید از سوی متولیان سنجش و پایش این آلاینده در تهران صورت گیرد.
مادامی که این حساس‌‌‌‌سازی با جدیت دنبال نشود، نه تنها شهروندان بلکه حتی مسوولان مرتبط نیز ممکن است «ازن» را آن طور که باید و شاید جدی نگیرند. نادیده گرفتن این آلاینده در تصمیم‌‌سازی‌‌ها برای کاهش قرار گرفتن در معرض خطر آلودگی هوا می‌تواند عواقب جبران‌‌ناپذیری داشته باشد که به تدریج در یک بازه زمانی میان یا بلندمدت، آثار آن بر سلامت شهروندان و هزینه‌‌های نظام سلامت از این بابت مشخص خواهد شد.
برنامه اقدام علیه «ازن»
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، اگرچه عامل اصلی افزایش تولید ازن در لایههای پایینی جو، افزایش دمای هوا و تشدید تابش آفتاب است و دمای هوای شهر یک مقوله قابل کنترل و مدیریت نیست، اما راهکارهایی برای کاهش آلودگی هوا از ناحیه ازن وجود دارد که بعضا مورد غفلت قرار می‌گیرد.
آن‌‌طور که اشاره شد گاز ازن در لایههای پایینی جو حاصل ترکیب یک اتم اکسیژن ناپایدار و به اصطلاح واکنشپذیر موجود در ترکیبات آلایندههای دیگر از جمله اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار با مولکول‌‌‌‌‌‌‌‌های اکسیژن هواست. بنابراین میزان بالای آلودگی هوا از بابت انتشار دیگر آلاینده‌‌ها بهویژه دی‌‌اکسید نیتروژن (NO۲) در ماه‌‌های قبل از تابستان، به نوعی زمینه‌‌ساز ایجاد اتم‌‌های آزاد و واکنشپذیر اکسیژن در ماه‌‌های گرم و آتشین تابستان خواهد بود.
در واقع چون تک‌‌‌‌‌‌‌‌اتم اکسیژن واکنشپذیر به عنوان منشأ تولید ازن، از آلایندههای دیگر که به طور معمول از احتراق موتور حاصل و از اگزوز خودروها بهویژه انواع خودروهای دیزلی و موتورسیکلت‌‌‌‌‌‌‌‌های فرسوده خارج می‌شود، بنابراین عواقب یک پاییز و زمستان آلوده در فاصله خرداد تا مردادماه سال بعد به شکل آلودگی تابستانی بابت غلظت بالای ازن بروز و ظهور پیدا می‌کند.
به این ترتیب تنظیم هر نوع برنامه ضد آلودگی در نیمه دوم و سرد هر سال به شکل غیرمستقیم روی کنترل آلودگی از ناحیه ازن در ماه‌‌های گرم سال بعد اثرگذار خواهد بود. به همان نسبت بی‌‌عملی یا عملکرد ضعیف در مهار سایر آلاینده‌‌ها می‌تواند در نقش پیش‌‌سازی «ازن» عمل کند و به آلوده‌‌تر شدن تابستان‌‌ها بینجامد. در مورد تابستان امسال نیز طبعا پاییز و زمستان پرآلوده سال ۱۴۰۱ روی وضعیت امروز تقویم آلودگی بی‌‌تاثیر نبوده است؛ کمااینکه پارسال تحت‌تاثیر چند موج آلودگی سریالی در این دو فصل، مدارس و مراکز آموزشی طی چند نوبت تعطیل شدند که نشان از شدت آلودگی هوا در این ایام دارد.
