رکورد ۲۲ ساله آلودگی هوا؛ قرمزترین سال تهران چگونه ثبت شد؟
تاوان رکود در آسمان شهر
تشدید آلودگی هوا تا آنجا پیش رفته که پارسال تهرانی‌‌‌ها برای اولین بار در تاریخ ثبت و ضبط شاخص آلودگی هوا رنگ «قهوه‌‌‌ای» که نماد وضعیت خطرناک است را نیز تجربه کردند. مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس به تازگی با انتشار یک گزارش کارشناسی علاوه بر اینکه به نزولی شدن روند کیفیت هوای تهران پرداخته، برای اولین بار ارتباط این موضوع با وضعیت نامطلوب اقتصادی کشور را تشریح کرده است. بر اساس این گزارش شرایط نامطلوب اقتصادی موجب ضعف در نگهداری خودروها و در نتیجه افزایش آلایندگی آنها شده و از سوی دیگر تخصیص منابع به توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی را با مشکل مواجه کرده است، طوری که اکنون صرف‌‌‌نظر از آمار کمبود ناوگان اتوبوسرانی در کشور، ۵۷درصد از ناوگان موجود نیز فرسوده است.
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، بر اساس گزارشی که بازوی پژوهشی مجلس شورای اسلامی با عنوان «پویایی‌‌‌شناسی آلودگی هوا» منتشر کرده است، در سال 2022 میلادی ایران در رتبه 21 آلوده‌‌‌ترین کشورهای جهان از لحاظ غلظت آلاینده ریزذرات معلق (PM2/ 5) قرار داشته است. بر اساس این گزارش غلظت این ذرات که مهم‌ترین منبع انتشار آن اگزوز خودروها و دیگر وسایل نقلیه است، بیش از شش برابر دستورالعمل سازمان بهداشت جهانی درباره حد توصیه شده برای این آلاینده و همین‌طور بیش از 5/ 2 برابر استاندارد ملی کشورمان بوده است. به این ترتیب در سال میلادی گذشته که 9 ماه از آن با سال 1401 شمسی تلاقی دارد، ایران در رده بیست و یکم آلوده‌‌‌ترین کشورهای جهان و پس از کشورهای بوسنی و هرزگوین و ازبکستان قرار گرفت. نام کشورهای چاد، عراق، پاکستان، بحرین و بنگلادش نیز در رده‌‌‌های نخست این جدول به چشم می‌‌‌خورد. بررسی «دنیای‌اقتصاد» از روند تغییرات شاخص کیفیت هوای تهران در فاصله سال‌‌‌های 80 تا 1401 نیز حکایت از آن دارد که در آخرین سال مورد بررسی در این بازه 22 ساله، تعداد روزهایی که شاخص کیفیت هوای تهران گویای وضعیت اضطرار یا بحرانی‌‌‌تر از آن بوده، رکورد زده است. در این سال 38 روز قرمز و بدتر از آن به ثبت رسیده که در بین آنها وضعیت بنفش (بسیار ناسالم) و قهوه‌‌‌ای (خطرناک) نیز وجود داشته است. به این ترتیب تهرانی‌‌‌ها 38 روز هوای با شاخص 151 تا 500 تنفس کردند و با رکورد بی‌‌‌سابقه شدت آلودگی در این سال مواجه شدند.
کارشناسان مرکز پژوهش‌‌‌ها معتقدند با وجود نوسان در کیفیت هوا در بیش از 20سال گذشته، در مجموع تا سال 97 وضعیت کیفیت هوای شهر تهران رو به بهبود قرار داشته اما این روند در سال‌‌‌های اخیر متوقف شده است؛ چنانکه در سال 1401 رشد محسوسی در تعداد روزهای فوق‌‌‌العاده آلوده رخ داده است. در فاصله سال‌‌‌های مورد بررسی یک سال شاخص وجود دارد که کیفیت هوا به طور محسوس بهتر بوده و آن، سال 1397 است؛ به گونه‌‌‌ای که در این سال هیچ روز قرمزی در تقویم آلودگی هوا ثبت نشد. البته بخشی از ماجرای بهبود هوا در سال مذکور به شرایط جوی مساعد آن سال و بارش باران بیشتر در آن مقطع زمانی مرتبط است.
گزاره‌‌‌های متعدد دیگری نیز وجود دارد که نشان می‌‌‌دهد سالی که گذشت به لحاظ شدت آلودگی هوا بدتر از سال‌‌‌های قبل بوده است. به عنوان مثال در بازه سال‌‌‌های 95 تا 1400 شاخص روزانه کیفیت هوای تهران در هیچ روزی فراتر از 200 ثبت نشده است اما با وجود این در سال 1401 شهر تهران دو روز بسیار ناسالم (وضعیت بنفش) را پشت سر گذاشت. همچنین در تمام سال‌‌‌های گذشته در بازه 22 ساله مورد بررسی، شاخص کیفیت هوای تهران در هیچ روزی فراتر از 300 ثبت نشده بود، به جز سال 1401 که تهرانی‌‌‌ها دو روز «قهوه‌‌‌ای» با بالاترین شاخص که گویای حاکمیت وضعیت «خطرناک» و موقعیتی است که شهر باید از جمعیت تخلیه شود را تجربه کردند.
در نمودار این گزارش نیز روند تغییرات شاخص کیفیت هوا در طول 22 سال از ابتدای سال 80 تا سال 1401 به نمایش گذاشته شده است که نشان می‌‌‌دهد نه تنها تعداد روزهای قرمز و بدتر در 1401 بی‌‌‌سابقه بوده، بلکه تعداد روزهای پاک نیز در مقایسه با چند سال گذشته آن سقوط کرده است، طوری که پارسال فقط سه روز «سبز (پاک)» با شاخص کیفیت هوای کمتر از 51 در تقویم وضعیت هوای پایتخت ثبت شد. با دقت در این نمودار میله‌‌‌ای مشخص می‌شود که سهم روزهای قرمز، بنفش و قهوه‌‌‌ای از کل سال در 1401 رکورد زده و در حالی که تنفس هوای پاک به ندرت میسر شده، بر سهم روزهای زرد و نارنجی (قابل قبول و ناسالم برای گروه‌‌‌های حساس) افزوده شده است.
اثر رکود اقتصادی بر کیفیت هوا
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، آنچه در گزارش مذکور به عنوان یک متغیر جدید موثر بر کیفیت هوا معرفی و به آن پرداخته شده، «وضعیت نامطلوب اقتصادی کشور» است. میانگین 6/ 0 درصدی رشد اقتصادی در دهه 90 واقعیتی است که آثار آن در ابتدای دهه جدید شمسی در حوزه کیفیت هوا مشهود شده است. مرکز پژوهش‌‌‌ها تاکید کرده که اگرچه وضعیت اقتصادی نامطلوب ممکن است تا حدودی استفاده از خودروی شخصی را کاهش دهد، اما از طرف دیگر موجب «کاهش کیفیت نگهداری و سرویس خودروها» شده و به افزایش میزان انتشار آلاینده‌‌‌ها می‌‌‌انجامد. از دیگر نتایج افت شرایط اقتصادی که مرکز پژوهش‌‌‌ها به آن پرداخته و گوشزد کرده که بر روند رو به نزول کیفیت هوای تهران تاثیر داشته، «کاهش اختصاص منابع به حمل‌ونقل عمومی» است که نوسازی و بازسازی این ناوگان را دچار چالش کرده است. مصداق بارز آثار سوء شرایط نامطلوب اقتصادی که این گزارش به آن پرداخته، آمار بالای فرسودگی ناوگان نقلیه در کشور است. بر اساس گزارش حسابرسی زیست‌‌‌محیطی نحوه اجرای قانون هوای پاک دیوان محاسبات کشور، در حال حاضر 5/ 10 میلیون وسیله نقلیه در مرز فرسودگی قرار دارد. همچنین بیش از نیمی از وسایل نقلیه در حال تردد در کشور فاقد گواهی معاینه فنی هستند. در برآورد دیگری که سال 1400 صورت گرفته اعلام شده است به طور میانگین 57درصد از اتوبوس‌‌‌های متعلق به کلان‌شهرها فرسوده بوده است که بالطبع با توجه به روند متوقف شده نوسازی اتوبوسرانی در سال‌‌‌های اخیر، این وضعیت اکنون می‌تواند به مراتب بدتر باشد. داده‌‌‌های کمی مورد اشاره به نوعی ریشه پنهان آلودگی هوا در کشور را مرئی ساخته و نشان می‌‌‌دهد چگونه رکود فراگیر اقتصادی در سال‌‌‌های اخیر به تدریج با کاهش کیفیت ناوگان حمل‌ونقل عمومی و کاهش سهم آن در سفرهای روزانه و همچنین افزایش استفاده از خودروی شخصی و در عین حال افت کیفیت نگهداری از این خودروها زمینه‌‌‌ساز تشدید آلودگی هوا تا رسیدن به نقطه بحرانی شده است.
افزایش بی‌‌‌سابقه غلظت «ازن» در 1401
موضوع قابل‌توجه دیگری که بدتر شدن روند کیفیت هوای تهران را اثبات می‌‌‌کند و همین‌طور نشان می‌‌‌دهد سال 1401 شهروندان به میزان بی‌‌‌سابقه‌‌‌ای هوای سمی تنفس کرده‌‌‌اند، مرتبط با عامل آلایندگی هوا در پایتخت است. در حالی که در سال‌‌‌های اخیر آلاینده اصلی هوای تهران همواره ذرات معلق با قطر کوچک‌تر از 5/ 2 میکرون (PM2/ 5) بوده است، اما از سال 96 شرایط تغییر کرده و آلاینده تابستانی «ازن» نیز به یکی از عوامل ثابت آلوده‌‌‌کننده هوای تهران در فصل گرم سال تبدیل شده است. سال 1401 از بابت انتشار این آلاینده گازی و بی‌‌‌رنگ و بی‌‌‌بو نیز یک سال شاخص بوده است، کمااینکه در بیش از 50درصد از روزهای گرم سال گذشته، مقدار این آلاینده از حد مجاز فراتر بوده محاسبه و ثبت شده است.
جای خالی حکمرانی خوب شهری
یکی از جنبه‌‌‌هایی که ارتباط آن با تشدید آلودگی هوا کمتر مورد توجه قرار گرفته اما در گزارش اخیر مرکز پژوهش‌‌‌ها به آن پرداخته شده است، کیفیت حکمرانی شهری است. افزایش کیفیت حکمرانی در مسائل مربوط به ترافیک و حمل‌ونقل از جمله راهکارهای اثربخشی است که می‌تواند انتشار آلاینده‌‌‌های هوا را کاهش دهد. در واقع افزایش کیفیت حکمرانی می‌تواند به شکل‌‌‌های مختلفی مانند غیرحضوری شدن خدمات، واقعی‌‌‌سازی قیمت سوخت و ارتقای برنامه‌‌‌ریزی حمل‌ونقل شهری فرصت بروز پیدا کند که هر یک از آنها با شدت آلودگی هوا ارتباط مستقیم دارد. با حکمروایی خوب شهری است که شهر برای پیاده‌‌‌ها و دوچرخه‌‌‌سوارها مناسب‌‌‌سازی می‌شود و سهم آنها از معابر به تدریج رو به افزایش می‌‌‌گذارد؛ تا آنجا که این فضاهای مناسب‌‌‌سازی شده به عنوان یک عامل مهم ترغیب‌‌‌کننده استفاده از روش‌‌‌های پاک برای جابه‌‌‌جایی عمل می‌‌‌کند.
چیزهایی هست که نمی‌‌‌دانیم...
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، درباره عوامل موثر بر کیفیت هوای کلان‌شهرها و همین‌طور پیامدهای تشدید آلودگی هوا چیزهایی هست که نمی‌‌‌دانیم یا از کانون توجه ما خارج است. گزارش مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس تلاش کرده به نوعی به تمام عوامل موثر بر آلودگی هوا اشاره کند و بر این اساس علاوه بر ارتباط عواملی مثل کیفیت خودروها، کیفیت سوخت و نیز وضعیت ناوگان حمل‌ونقل عمومی با آلودگی هوا که بارها و بارها به آنها پرداخته شده است، تلاش کرده نسبت بین عوامل دیگری را نیز با کیفیت هوا بسنجد که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان مثال در بخش تحلیل روابط علی و معلولی بین متغیرهای مرتبط با آلودگی هوا به «بحران آب» به عنوان یکی از عواملی که موجب افزایش کانون‌‌‌های انتشار ریزگرد در داخل کشور شده و زمینه‌‌‌ساز ایجاد توفان‌‌‌های گرد و غبار و در نتیجه آلودگی هوا با منشأ طبیعی می‌شود پرداخته است. همچنین در مورد پیامدهای آلودگی هوا به موضوعاتی مثل «مهاجرت نخبگان» تحت‌تاثیر کاهش کیفیت زندگی در شهرها و نیز خسارتی که به سلامت مردم نه صرفا از جنبه جسمی، بلکه از نظر روحی و روانی وارد می‌شود، اشاره کرده است. هر چند در این رابطه داده کمّی تولید و منتشر نشده اما اهمیت آن از نظر پژوهشگران بازوی پژوهشی مجلس دور نمانده است.
اینکه آلودگی هوا با سلامت جامعه رابطه مستقیم دارد یک امر بدیهی است و بر اساس محتوای این گزارش، این موضوع پس از استعمال دخانیات، دومین عامل اصلی مرگ‌‌‌های ناشی از بیماری‌‌‌های غیرواگیر محسوب می‌شود و با افزایش ریسک ابتلا به بیماری‌‌‌های حاد مزمن، با آمار مرگ و میر ارتباط مستقیم دارد. بر اساس اعلام وزارت بهداشت در سال 1400 معادل 5/ 12درصد از آمار مرگ و میر در افراد بالای 30 سال ناشی از ذرات معلق بوده است که این نصاب ممکن است در سال 1401 به واسطه وخیم‌‌‌تر شدن اوضاع کیفیت هوا، افزایش نیز داشته باشد.
