آفریقا؛ قاره‌ای روشن

محیا کربلایی تحلیلگر اقتصادی و کسب‌و‌کار منبع: The Economist بخش دوم انرژی خورشیدی، برق را به خانه خاموش صدها میلیون آفریقایی خواهد آورد. برای ۲/ ۱ میلیارد نفر از فقیرترین مردم جهان که سالیان دراز در آرزوی دستیابی به روشنایی بوده‌اند، صفحات خورشیدی می‌تواند جوابی باشد برای تمام دعاهایشان. البته این تعداد به غیر از ۵/ ۲ میلیارد نفر دیگری است که «تقریبا بدون برق» هستند؛ هرچند این افراد به برق دسترسی دارند، اما خدماتی که دریافت می‌کنند آنقدر بی‌کیفیت است که با خاموشی تفاوت چندانی ندارد. کمبود یکی از اساسی‌ترین امکانات، زندگی بسیاری از آنان را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. کشورهای آفریقایی با جمعیتی نزدیک به ۹۱۰ میلیون نفر، سالانه تنها ۱۴۵ تراوات‌ساعت برق مصرف می‌کنند. این میزان از مقدار برق مصرفی در ایالت آلابامای آمریکا با جمعیتی در حدود ۸/ ۴ میلیون نفر کمتر است. به بیان دیگر می‌توان گفت، ساکنان این بخش از آفریقا سرانه می‌توانند در روز تنها یک لامپ ساده را برای مدت سه ساعت روشن کنند.

آنچه در نبود برق جایگزین آن می‌شود، پارافین است. هزینه روشنایی و پخت‌وپز از این طریق برای تمام فقیرانی که در جهان زندگی می‌کنند، حدود ۲۳ میلیارد دلار در سال است که ۱۰ میلیارد دلار آن تنها در آفریقا هزینه می‌شود. این خانوارهای به‌شدت کم‌درآمد، مبلغی که برای پارافین می‌پردازند، معادل است با پرداخت ۱۰۰ دلار به‌ازای هر کیلووات‌ساعت، درحالی‌که ساکنان کشورهای پیشرفته به‌ازای هر کیلووات‌ساعت برق تنها یک دلار می‌پردازند و در کشور ما قیمت هر کیلووات‌ساعت برق نزدیک به ۵۰ تومان (تقریبا یک سنت) است. علاوه‌بر گران بودن، پارافین خطرناک نیز هست. اجاق‌ها و لامپ‌های پارافینی به سادگی دچار حریق می‌شوند، خسارت می‌زنند و حتی منجر به مرگ می‌شوند. اجاق‌های داخل منازل، در آفریقا سالانه جان ۶۰۰ هزار نفر را می‌گیرند. شمع‌ها و آتش‌های بیرون خانه‌ها هم از این کم‌خطرتر نیستند. همان‌طور که تاریکی خطرناک است: تولید را تهدید می‌کند و در مقابل مشوقی است برای رشد جرائم.

تا سال ۲۰۴۰ جمعیت آفریقا دو برابر خواهد شد و می‌توان امیدوار بود که انقلابی که در صنعت برق به راه افتاده است درست به موقع برای این تازه‌واردان از راه برسد. این انقلاب بر پایه سه تحول بزرگ در این صنعت بنا شده است که هریک به تقویت دیگری می‌پردازد.

اولین تحول عمده، کاهش شدید قیمت صفحات خورشیدی است. دومین آنها، کاهش قیمت دیودهای ساطع‌کننده نور (LED) است که با بهره‌گیری از آن می‌توان نیروی برق را به‌طور کامل به روشنایی تبدیل کرد. لامپ‌های سنتی، هم شکننده هستند و هم گرمای زیادی تولید می‌کنند. در مقابل لامپ‌های LED نه تنها عمر طولانی دارند و روشنایی زیادی تولید می‌کنند، بلکه اکنون قیمت مناسبی هم دارند. نکته اصلی دیگر آن است که لامپ‌های روشنایی عموما در شب‌ مورد نیازند، درحالی‌که نیروی خورشیدی در طول روز در اختیار ماست. بنابراین سومین تحول عمده در صنعت برق، ذخیره کردن انرژی مربوط است.

سر کیسه کردن فقرا بس!

در سال ۲۰۰۸ تمام هزینه‌های لازم برای تولید یک وات برق که برای روشن کردن یک لامپ ساده لازم است، حدود ۴ دلار تمام می‌شد که اکنون به یک دلار رسیده است. امروزه لامپ‌هایی که با انرژی خورشیدی کار می‌کنند، حدود ۸ دلار قیمت دارند. اگرچه این مقدار زیاد نیست، اما برای مردم کم‌درآمد همچنان قیمت بالایی محسوب می‌شود. با وجود گران بودن، استفاده از این لامپ‌ها در هزینه‌های خرید پارافین (به غیر از خساراتی که هرازگاهی به‌وجود می‌آورند)، صرفه‌جویی قابل ملاحظه‌ای را به‌همراه می‌آورد که می‌تواند برای رواج این تکنولوژی در این مناطق مشوق مناسبی باشد. سیستم‌های خورشیدی اندکی بزرگ‌تر، به غیر از روشن کردن یک لامپ می‌توانند تلفن‌های همراه را نیز شارژ کنند. در کشورهای فقیر آفریقایی، مردم هزینه گزافی برای شارژ تلفن خود می‌پردازند. به‌عنوان مثال در گینه‌نو، کیوسک‌هایی وجود دارند که افراد برای هر خط شارژی که در صفحه تلفن همراه نشان داده شود، مبلغی می‌پردازند که معادل است با ۲۰۰ دلار برای هر کیلووات‌ساعت. در برنامه‌ای تحت‌عنوان «روشنایی برای آفریقا» که از سوی بانک جهانی در حال انجام است، انتظار می‌رود با استفاده از سیستم‌های خورشیدی، برق بیش از ۲۸ میلیون ساکن آفریقا تامین شود. در سال ۲۰۰۹، تنها یک درصد از ساکنان این قاره به برق تولید شده از این سیستم‌ها دسترسی داشتند. هم‌اکنون این میزان به ۵ درصد از ساکنان رسیده و آژانس بین‌المللی انرژی تخمین می‌زند که تا سال ۲۰۳۰ به لطف انرژی خورشیدی، ۵۰۰ میلیون نفر از مردم جهان که به برق دسترسی ندارند، حداقل ۲۰۰ وات برق سرانه داشته باشند.

روشنایی اتاق‌ها و شارژ تلفن همراه اولین پله‌های این نردبان هستند. رادیوها به سادگی با انرژی خورشیدی کار می‌کنند. سیستم‌های قوی‌تر، مدارس و درمانگاه‌ها را روشن خواهند ساخت. یک «چمدان نوری» تجهیزات لازم را در اختیار کارکنان اورژانس و آمبولانس‌ها قرار می‌دهد. یک شرکت اوگاندایی، تلویزیون‌هایی به قیمت ۲۰۰ دلار می‌سازد که به جای جریان متناوب، با جریان مستقیم برق (DC) که توسط صفحات خورشیدی تولید می‌شود، کار می‌کنند. شرکت بریتانیایی دیگری، یخچال‌هایی تولید می‌کند که تنها با چند ساعت اتصال به برق، می‌تواند دمای ثابت ۴ درجه سانتیگراد را در طول روز نگه‌ دارد. یک شرکت در آفریقای جنوبی به‌تازگی دستگاه‌های خودپردازی عرضه کرده است که با انرژی خورشیدی کار می‌کنند و قابلیت نصب در مناطق دور افتاده روستایی را دارند.

برخی شرکت‌های دیگر با ۱۵۰۰ دلار یا بیشتر، تاسیسات بزرگ‌تری را ارائه می‌کنند که امکان راه‌اندازی یک کسب‌وکار را به مردم می‌دهد. اگر سر کیسه را اندکی شل کنید، خواهید توانست سیستمی تهیه کنید که جایگزین ژنراتورهای دیزلی شود، برق کارگاه‌ها، مغازه‌ها و آسیاب‌های گندم را تامین کند و پمپ‌های آبیاری یا دستگاه‌های تصفیه‌کننده آب را راه بیندازد. وقتی یک پله فراتر روید، پایگاه‌های کوچک توزیع برق خواهید داشت. در یکی از روستاهای تانزانیا که زمانی از فقیرترین مناطق محسوب می‌شد، با صرف ۵۰۰ هزار دلار، مجموعه‌ای از ۳۲ صفحه فتوولتاییک و ۱۲۰ باتری ساخته شده است که توانایی تولید ۱۲ کیلووات برق را دارد. این میزان برق، روشنایی ۲۰ خیابان، ۸ خانه مسکونی، ۱۵ مغازه، یک بندر، دفاتر دولتی روستا و دو مسجد را تامین می‌کند.

اما هنوز سه مشکل اصلی بر سر راه برق قاره سیاه وجود دارند. اولین مساله کیفیت است. مصرف‌کنندگان کم‌درآمدی که باید برای دستیابی به انرژی، ۱۰۰ دلار سرمایه‌گذاری کنند، لازم است از کیفیت و دوام خدماتی که دریافت می‌کنند اطمینان داشته باشند. آژانس بین‌المللی انرژی و سایر ارگان‌های کمک‌رسانی با انجام طرح‌های مختلف، سعی در کنترل کیفیت این خدمات دارند. دومین مشکل آن است که در بازارهای بزرگ، محصولات الکترونیکی برای کار با برق متناوب طراحی می‌شوند، نه برق مستقیم (DC). اکثر شرکت‌ها برای تطبیق محصولات خود برای کار با برق DC بسیار کند عمل می‌کنند. این در حالی‌است که برق تولید شده از طریق صفحات خورشیدی برق مستقیم است و تنها می‌تواند برای دستگاه‌هایی که قابلت روشن شدن با آن را دارند، مورد استفاده قرار بگیرد.

آخرین و نگران‌کننده‌ترین تهدید، مساله نیروی کار و سرمایه است. معمولا برای کارخانه‌ها از شروع نصب و راه‌اندازی سیستم‌ها تا زمانی که مشتریان هزینه‌ها را پرداخت کنند، حدود ۵ ماه طول می‌کشد. برای تامین بخشی از سرمایه لازم، برخی کارخانه‌ها با طرح‌هایی هوشمند مانند «اجاره به شرط خرید» سعی در توزیع هزینه‌ها می‌کنند. برخی دیگر خدماتی با عنوان «خدمات خورشیدی» ارائه می‌کنند که در آن بر طبق قراردادی بلندمدت، مصرف‌کنندگان هزینه‌ای را ماهانه می‌پردازند.

برخی متخصصان معتقدند انرژی خورشیدی به‌عنوان بهترین راه حل در جایگاه دوم قرار می‌گیرد. این انرژی، زندگی‌ها را بهبود می‌بخشد اما اقتصاد را دگرگون نمی‌سازد. از سوی دیگر، ایستگاه‌های پست برق در کشورهای فقیر نه‌تنها محدود هستند، بلکه چندان هم قابل اعتماد نیستند و توسعه این پایگاه‌ها در مناطق دورافتاده، جایی که جمعیت کثیری از قشر محروم زندگی می‌کنند، سال‌ها به طول خواهد انجامید. در کنار آن، باید اعتراف کرد که انتقال برق در فواصل دور با توجه به مدل‌هایی که امروزه در جهان وجود دارند، حتی در کشورهای توسعه یافته نیز مشکل‌آفرین است. در مقاله آینده به بررسی این بخش از صنعت برق و چالش‌های مربوط به آن خواهیم پرداخت.