آیا فیلم‌های ایرانی جای هالیوودی‌ها را می‌گیرند؟
بخت‌آزمایی ایران در بازار سینمای روسیه
بذر بازار
در سال ۲۰۲۲، روسیه علاقه تازه‌ای به سینمای ایران نشان داد و آنچه زمانی منحصرا به عنوان حضور جشنواره‌ای سینمای ایران در روسیه تصور می‌شد، امروز در حال تبدیل شدن به صنعتی است که ممکن است به روسیه در درک آینده نزدیک خود کمک کند؛ تا آنجا که برخی از مقامات روس سینمای ایران را جایگزینی برای هالیوود می‌دانند. «سرگئی سولوویف»، معاون دومای دولتی روسیه معتقد است در سینمای ایران، مخاطبان روسی «داستان‌های از‌دست‌رفته» را خواهند یافت. در ژوئن ۲۰۲۲ ساخت اولین فیلم مشترک روسیه و ایران به صورت رسمی اعلام شد، گرچه جزئیاتی از این پروژه مشترک سینمایی منتشر نشده است. مشکلات اجتماعی مردم عادی در قلب سینمای ایران نهفته است، داستان‌هایی که امور روزمره و استعاری را در هم می‌آمیزند و این تلاقی مسائل اجتماعی و زبان نمادین فیلم با سانسور دولتی و مذهبی گره خورده است. هنرمندان ایرانی اغلب مجبورند راه‌هایی برای گنجاندن ایده‌های خود در آثارشان بیابند و این در صنعت سینما نیز صدق می‌کند. رابطه متناقضی بین سانسور و توسعه زبان سینمایی وجود دارد.
نویسندگان با نداشتن فرصتی برای بیان مستقیم مطالب، راه‌هایی برای غنی‌سازی فیلم‌های خود با نمادها و استعاره‌ها پیدا و در‌عین‌حال سعی می‌کنند تعادل بین سیاست و جلب توجه مخاطب را حفظ کنند. به عنوان مثال، می‌توان فیلم‌های زیادی را با موضوع جنگ ایران و عراق در نظر گرفت. کارگردان‌های ایرانی موفق شده‌اند فیلم‌های جنگی منحصربه‌فردی را بدون نشان دادن خونریزی و خشونت، روی پرده سینما بیاورند. طی یک سال گذشته، بسیاری از کمپانی‌های سینمایی غربی روسیه را ترک کرده‌اند. این نه تنها بر اقتصاد تاثیر گذاشته است، بلکه چشم‌انداز فرهنگی این کشور را نیز تغییر داده است. صنعت سینما نیز از این قاعده مستثنی نبوده و بدون نمایش فیلم‌های غربی، این کشور در حال تجدید نظر در رویکرد خود به تجارت فیلم است.
تحریم سینمای روسیه از سوی هالیوود پس از جنگ در اوکراین، موجب شده سینمای ملی روسیه در گیشه پیشرو باشد و همانند کشورهایی چون هند و فرانسه بیشتر بر تولیدات داخلی خود تمرکز کند و در نهایت نیز گیشه سینمای روسیه در سال ۲۰۲۲ به رکورد جدید در عرصه فروش دست یافت. پس از ۲۴ فوریه سال گذشته، بسیاری از شرکت‌های تولید‌کننده خارجی دفاتر روسی خود را بستند و قراردادهای خود را با استودیوهای این کشور فسخ کردند. پارامونت پیکچرز، برادران وارنر، نتفلیکس، آمازون پرایم، مارول و دیزنی همگی اکران فیلم‌ها را در روسیه متوقف کردند یا دسترسی به پلتفرم‌های پخش خود را به حالت تعلیق درآوردند. این تصمیم هم صنعت فیلم و هم مخاطبان عادی را تحت‌تاثیر قرار داد.
پروژه‌های مشترک با نتفلیکس برای مدت نامعلومی متوقف شده است. سامانه‌های نمایش آنلاین جهانی از پیش سریال‌های روسی مانند «اپیدمی» و «روش» را خریداری کرده بودند و قصد داشتند سریال‌هایی را نیز به زبان روسی تولید کنند. پرفروش‌ترین فیلم‌های سال ۲۰۲۲ در سراسر جهان چون «بتمن» و «تاپ گان: ماوریک» نیز به صورت قانونی در دسترس مخاطبان در روسیه نبودند.
معادلات بازار روسیه
در دهه گذشته، روسیه حضوری فعال در بازار بین‌المللی فیلم داشته و در‌‌حالی‌که در دهه‌های ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰ سینمای آن عمدتا با جشنواره‌های فیلم مرتبط بود، در دهه ۲۰۱۰ یک بازار پرفروش محصولات داخلی پدیدار شد. کارگردانان روسی، مانند «کانتمیر بالاگوف» و «ایلیا نایشولر»، در پروژه‌های سینمایی بین‌المللی با بودجه کلان حضور یافتند. اما اختلافات سیاسی سینمای روسیه را با واقعیت جدیدی روبهرو کرده است. این صنعت اکنون باید روش‌های سنتی تولید و توزیع را بازبینی و چگونگی کارکرد آنها فراتر از هالیوود را بررسی کند و ضمن تاکید بیشتر بر سینمای داخلی، در پی یافتن شرکای سینمایی جدیدی برای خود باشد.
سال ۲۰۲۲ اولین سالی بود که فیلم‌های ساخت روسیه بیش از نیمی از کل درآمدهای گیشه را با سهم ۱/ ۵۲درصدی به خود اختصاص دادند؛ در مقایسه با سال گذشته آن که ۳۶/ ۷۳درصد از محتوای اکران‌شده در سینماهای روسیه خارجی بود. ژانویه ۲۰۲۳ بهترین ماه تاریخ سینمای روسیه بوده و درآمد گیشه به بالای ۸۶۶۳میلیارد روبل (۱۱۸میلیون دلار) رسید. این افزایش ۸/ ۶۱درصدی نسبت به سال ۲۰۲۲ بوده و نسبت به رکورد سال ۲۰۲۰ تا ۳/ ۱۲درصد بهبود یافته است. این موفقیت بیشتر به دلیل اکران فیلم پرفروش خانوادگی «چبوراشکا» بود که در گیشه ملی رکورد زد و ۶میلیارد روبل (تقریبا دو برابر «آواتار» در سال ۲۰۰۹) یا ۸۰میلیون دلار فروخت. در‌حال‌حاضر چندین فیلم در مرحله پس از تولید هستند که به احتمال زیاد فروش موفقی خواهند داشت.
غیبت هالیوود در‌حال‌حاضر با توسعه سینمای داخلی روسیه متعادل شده است. تا پایان سال ۲۰۲۲، تعداد فیلم‌ها و سریال‌های روسی که وارد پروسه تولید شده‌اند ۱۶درصد افزایش یافته است. این رشد به دلیل عقب‌نشینی فیلم‌های پرفروش هالیوودی است که سهم عمده‌ای از درآمدهای گیشه را به خود اختصاص داده بودند. هالیوود اگر تصمیم به بازگشت به سینمای روسیه داشته باشد، احتمالا با رقابت بسیار شدیدتری نسبت به قبل روبهرو خواهد شد.
