«دنیای ‌اقتصاد» برمبنای آمارهای رسمی، علل خشکیدگی کرخه، ارومیه و زاینده‏‏‌رود را بررسی کرد

تنگنای آبی در ۶ گوشه ایران

دنیای‌اقتصاد- محمدحسین شاوردی، مریم رحیمی : فشار تنش آبی در شش‌حوضه آبی اصلی کشور کاملا احساس می‌شود. در واقع اگر دریاچه تاریخی ارومیه رو به زوال است یا رودخانه‌‌‌های پرآب کرخه و زاینده‌‌‌رود خشک شده‌‌‌اند، دلیلی جز شدت‌گرفتن تنش آبی در کشور ندارد. روایت‌‌‌های رسمی هم این موضوع را تایید می‌کنند. گزارش وزارت نیرو از میزان بارش‌‌‌های جوی کشور در سال آبی ۱۴۰۱ به‌خوبی اثر تغییرات اقلیمی بر افت بارندگی در ایران نسبت به دوره بلندمدت را نشان می‌دهد؛ موضوعی که شدت تنش آبی را دوچندان کرده است. در عین حال، بارگذاری‌‌‌های متعدد بر حوضه‌‌‌های آبی که عمدتا با هدف تامین آب بخش‌‌‌های کشاورزی و صنعت رخ داده، زمینه‌‌‌ساز خشکیدگی بسیاری از دریاچه‌‌‌ها، تالاب‌‌‌ها و رودخانه‌‌‌های کشور شده است. طبق آمارهای وزارت نیرو، ایران در سال آبی منتهی به خرداد ۱۴۰۱ پذیرای بیش از ۲۹۹میلیون مترمکعب بارندگی بوده که تا ابتدای تیرماه امسال چیزی معادل ۲۵میلیارد و ۸۵۰میلیون مترمکعب از آن پشت سدهای کشور جمع شده است. به‌رغم رشد ۲۶درصدی بارندگی‌‌‌های سال آبی جاری نسبت به مدت مشابه دوره قبل، اوضاع آبی ایران در نمای بلندمدت به هیچ وجه مناسب نیست. در واقع تنش آبی در حدی است که می‌‌‌توان ادعا کرد، کشور بیش از یک‌پنجم کل بارندگی‌‌‌های خود را از دست داده است. در عین حال، در دوره زمانی مهرماه ۱۴۰۰ تا خرداد ۱۴۰۱، بیش از ۲۱درصد کل میزان خروج آب از سدهای کشور کاسته شده است؛ موضوعی که به‌خوبی بخشی از ابهامات پیرامون خشکیدگی گسترده در زاینده‌‌‌‌‌‌رود، ارومیه، کارون و کرخه را تایید می‌کند.

طبق روایت رسمی وزارت نیرو، کل حجم کنونی مخازن کشور تا انتهای خرداد 1401 در حالی به 25میلیارد و 849میلیون مترمکعب محدود شده که حجم آب مخازن کشور تا انتهای خرداد 1400 حدود 27میلیارد و 300میلیون مترمکعب بود. کاهش رهاسازی آب از سدها یکی از عمده‌‌‌ترین راه‌‌‌های جبران افت 3/ 5درصدی ذخایر آبی کشور بوده است. گزارش وزارت نیرو از دخل‌و‌خرج آب ایران در سال‌جاری از کاهش 7/ 5میلیارد مترمکعبی در رهاسازی آب از پشت سدهای کشور در 9 حوضه و زیرحوضه اصلی حکایت دارد؛ موضوعی که عمده آن در سدهای دو زیرحوضه کارون و کرخه بوده است. ورود آب به سدهای کشور در سال آبی1401، تا انتهای خرداد یک‌میلیارد و 450میلیون مترمکعب کم شده است. براین مبنا همزمان با کاهش بارندگی در 30 استان کشور در سال آبی جاری (نسبت به میانگین بلندمدت)، رهاسازی آب از سدهای کشور نیز افت قابل‌توجهی پیدا کرده تا اثر تنش آبی بر مشترکان بخش کشاورزی، صنعتی و خانگی (اعم از شهری و روستایی) دوچندان شود.

بررسی «دنیای ‌اقتصاد» نشان می‌دهد که در سال آبی جدید، بارندگی‌‌‌ها افزایش یافته؛ اما این رشد نشانه پایان خشکیدگی ایران نیست. شواهد گزارش وزارت نیرو نشان می‌دهد که ارتفاع بارندگی در کل کشور نسبت به مدت مشابه در سال آبی گذشته، 26‌درصد افزایش داشته است؛ رشدی که البته با در نظر گرفتن ابعاد بلندمدت ریزش‌‌‌های جوی کشور رنگ می‌‌‌بازد؛ چرا که بررسی نمای بلندمدت آب کشور شرایط خوبی را نشان نمی‌‌‌دهد. برای نمونه امسال وزارت نیرو حدود 5/ 1میلیارد مترمکعب از حق‌آبه دریاچه ارومیه را تخصیص نداده که در گزارش به‌خوبی منعکس شده است. البته در دریاچه ارومیه که با موضوع خشکیدگی روبه‌روست، به نظر می‌رسد بارگذاری شدید مصارف کشاورزی روی دریاچه مهم‌ترین دلیل خشکیدگی این حوضه باشد؛ چرا که میزان خروج آب از سدهای این منطقه حدود 30درصد افزایش یافته که به نوعی حق‌آبه دریاچه را نشان می‌دهد.

از نکات عجیب گزارش آب وزارت نیرو، کاهش یک‌میلیارد و 940میلیون مترمکعبی رهاسازی آب از سدهای زیرحوضه کارون است که می‌‌‌تواند خشکیدگی‌‌‌های اخیر رودخانه‌‌‌های غرب و جنوب غرب ایران را توضیح دهد. در فقره کرخه نیز که اخیرا تصاویری از خشکیدگی آن در رسانه‌‌‌ها منتشر شد، گزارش وزارت نیرو از کاهش یک‌میلیارد مترمکعبی رهاسازی آب سدهای این حوضه آبریز حکایت دارد. نکته مهم این است که در این دوره، برخلاف زیرحوضه کارون که حجم آب ورودی به سدها افزایش یافته، حجم آب ورودی به زیرحوضه کرخه بیش از 800میلیون مترمکعب کاهش یافته که با داده‌‌‌های کاهش بارندگی در سه استان ایلام، لرستان و کرمانشاه به عنوان استان‌‌‌های بالادست کرخه همپوشانی دارد. «دنیای ‌اقتصاد» در شماره 5494 خود در گزارش «نمای بلندمدت افول آبی» به کاهش بارندگی استان‌‌‌های زاگرس‌‌‌نشین اشاره کرد.

در فقره زاینده‌‌‌رود هم شواهد گزارش وزارت نیرو نشان می‌دهد که با وجود افزایش حجم آب ورودی به سدهای این زیرحوضه، کاهش 150میلیون مترمکعبی در خروج آب بروز کرده که احتمالا می‌‌‌تواند بخشی از خشکیدگی این رودخانه تاریخی را توضیح دهد؛ خشکیدگی‌ای که در نتیجه یک ‌مجموعه خطاهای سیاستی در این حوضه آبی رخ داده و زمینه‌‌‌ساز خشکی کامل زاینده‌‌‌رود را فراهم کرده است.

نظام آماری ناقص یعنی خطا در سیاست‌گذاری

اما چگونه باید به این آمار و ارقام اشاره کرد؟ در تحلیل این وضعیت، دکتر جمال محمدولی سامانی، بخش مهمی از گناه خطاهای متعدد در سیاستگذاری آب را به گردن سیستم آماری پرایرادی می‌‌‌اندازد که بعد از یکصد سال مدیریت آب مدرن در ایران، هنوز هم روایت دقیقی از بیلان آبی حوضه‌‌‌های آبریز کشور ارائه نمی‌‌‌کند و برمبنای حدسیات یا اطلاعات ناقص سیاست‌‌‌ها و تدابیر را اتخاذ می‌کند. مدیر مطالعات آب، منابع طبیعی و محیط‌زیست مرکز پژوهش‌های مجلس و استاد دانشگاه تربیت مدرس در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» ضمن تحلیل اعداد و ارقام بیلان آبی کشور که در گزارش وزارت نیرو آمده، شرایط حوضه‌‌‌های کرخه، ارومیه، کارون و زاینده‌رود را سخت دانست. سامانی در توضیح حجم کلی ریزش‌‌‌های جوی کشور گفت: اگر میانگین بارش‌‌‌های کشور را در مساحت 6/ 1میلیون کیلومتری آن ضرب کنید، به عددی می‌‌‌رسید که حجم ریزش‌های جوی کشور در یک ‌سال آبی را نشان می‌دهد. وی در پاسخ به این پرسش که چرا حجم اندکی از مجموع ریزش جوی کشور پشت سدها ذخیره می‌شود، گفت: از مجموع 299میلیارد مترمکعب ریزش جوی در سال آبی 1401 تنها یک‌سوم آن به سفره‌‌‌های زیرزمینی، رواناب‌‌‌ها یا سدها می‌رسد و حدود دوسوم یا 70درصد آن درجا یا در نتیجه فعل‌وانفعالاتی که پس از بارندگی رخ می‌دهد، بخار می‌شود. در حالت نرمال البته کل بارندگی کشور حدود 400میلیارد مترمکعب در یک ‌سال آبی کامل است. استاد دانشگاه تربیت‌مدرس با اشاره به کاهش چشمگیر رهاسازی آب از سدها این موضوع را نشانه دو چیز دانست و گفت: عموما وقتی آب خروجی از سدها کم می‌شود، نشانه کاهش بارندگی و سختی شرایط آبی حوضه است. به همین دلیل رویکرد مدیران آب، کاهش خروجی سد است. در واقع اگر ورود آب به سد کم شود، خروج آب هم کاهش می‌‌‌یابد. درعین‌حال ممکن است رویکرد مدیریت آب کشور به این سمت رفته باشد که با توجه به گرمای هوا و تنگنای آبی کشور، برخورد احتیاطی با منابع آب صورت گرفته و در میزان خروج آب سدها تجدیدنظر شود. اکنون هم اگر میزان خروج آب از سدهای کارون یا کرخه کم شده، دلیل آن احتیاط برای داشتن مقادیر مکفی آب برای ماه‌‌‌های آینده است. مدیر مرکز پژوهش‌های مجلس با اشاره به دلایل اثربخشی اندک رشد بارش‌‌‌ها بر میزان ذخایر آبی ایران در سدهای مختلف، گفت: نوع و شکل بارش و الگوی توزیع آن در بهبود وضعیت آبی کشور مهم است. طبیعتا بارش برف برای بهبود میزان آب ورودی به سدها یا سفره‌‌‌ها بهتر است، درعین‌حال برخی از انواع بارندگی اثر چندانی بر ذخایر آبی کشور ندارند. بارش در برخی از مناطق هم اثر مشخصی روی بهبود مخازن آب سدها ندارد.

سامانی با اشاره به نظام ناقص آماری بخش آب کشور، یک دلیل کاهش ورود آب به مخازن سدها را آب‌‌‌دزدی و سرقت بهره‌‌‌برداران مختلف از منابع پیش از رسیدن به مخزن سد دانست و گفت: قطعا در سال آبی حاضر تبخیر افزایش یافته؛ اما همه دلیل کاهش ورود آب به مخازن سدهای کشور این نیست. متاسفانه در بسیاری از مناطق کشور در بالادست سد، بهره‌‌‌برداران به‌ویژه از بخش کشاورزی، با ادوات و دستگاه‌‌‌های خود آب را منحرف کرده و زمینه‌‌‌ساز کاهش ورود آب به مخازن سد می‌‌‌شوند. چیزی که می‌‌‌دانم این است که دست‌کم در بالادست کرخه، کارون یا زاینده‌‌‌رود این قبیل مسائل وجود دارد. نظام آماری ما متاسفانه این قبیل موارد را نشان نمی‌‌‌دهد و هنوز با حدس و گمان وضعیت حوزه آب را گزارش می‌کند. طبیعتا هم تا بانک اطلاعاتی دقیقی درباره منابع و مصارف نداشته باشیم، امکان حل‌و‌فصل مشکلات حوزه آب را پیدا نمی‌‌‌کنیم.

دخل‌و‌خرج آب ایران به روایت آمار

با بررسی حوضه‌‌‌ها و زیرحوضه‌‌‌های آبریز، ارتفاع بارندگی در حوضه آبخیر سفیدرود بزرگ، امسال 5/ 264میلی‌متر و در سال گذشته ‌‌‌ 8/ 245میلی‌متر بوده است. با بررسی میانگین‌های بلندمدت ریزش‌های جوی در این حوضه، درمی‌یابیم با وجود اینکه میانگین بارش‌ها نسبت به سال پیش 8درصد افزایش یافته؛ اما بارش‌ها نسبت به میانگین بلندمدت، 22‌درصد کاهش داشته است. در اترک و حوضه‌های شمالی، میزان بارندگی‌ها 7/ 476میلی‌متر بوده؛ این در حالی است که در سال آبی گذشته، ارتفاع بارندگی‌ها 6/ 363میلی‌متر بوده است. اترک و حوضه‌های شمالی تنها حوضه‌های آبریزی هستند که میانگین ‌درصد اختلاف بارش‌های آنها، هم نسبت به سال گذشته و هم در بلندمدت مثبت بوده است. میانگین اختلاف بین ارتفاع بارش‌های سال جدید در این حوزه، 31‌درصد رشد داشته است؛ اما در طولانی‌مدت به همین میزان نیست و رشد این حوضه آبریز در میانگین بلندمدت به 5‌درصد می‌رسد.

حوضه آبی کارون بزرگ که سال گذشته با مشکلات زیادی مواجه بود، امسال از بارش‌های خوبی برخوردار شد و 7/ 443میلی‌متر بارش داشت. این میزان در مدت مشابه سال آبی قبل، 6/ 397میلی‌متر بوده است. با این همه، میانگین بارش‌ها در این حوضه نسبت به مدت مشابه در سال گذشته، 12‌درصد رشد و نسبت به میانگین بلندمدت، 29‌درصد افت داشته است. با اینکه ارتفاع بارش‌های جوی در حوضه جراحی و حوضه‌های جنوبی، 112‌درصد رشد داشته، اما این میزان در مقایسه با میانگین بلندمدت همین حوضه، 7‌درصد کاهش داشته است. میزان ارتفاع بارش‌های سال آبی جاری در حوضه جراحی و حوضه‌های جنوبی، 3/ 244میلی‌متر بوده اما در سال جدید، 115میلی‌متر ارتفاع داشته‌اند. حوضه‌های فلات مرکزی و شرقی، در سال جدید آبی 1/ 99میلی‌متر ارتفاع بارندگی داشته‌اند؛ اما این میزان در مدت مشابه در سال گذشته، 5/ 85میلی‌متر بوده است. این مقدار نسبت به سال آبی گذشته، 16درصد رشد داشته است؛ اما تقریبا نصف میانگین ارتفاع بارش‌های بلندمدت است که حدود 30‌درصد کاهش یافته است. خبر خوب اینکه حتی در حوضه پرمشکلی مانند زاینده‌رود و حوضه‌های جنوب غربی فلات، میزان ارتفاع بارش‌ها از 4/ 110میلی‌متر در سال آبی گذشته، به 6/ 142میلی‌متر رسیده است. میزان بارش‌ها در این حوضه نسبت به مدت مشابه سال گذشته، ‌‌‌ 29‌درصد افزایش داشته؛ اما نسبت به میانگین آن در بلندمدت، ‌‌‌ 35‌درصد کاسته شده است. خبر بد هم اینکه ارتفاع بارش‌های سال آبی جدید در همه حوضه‌ها افزایش نداشته است؛ پراکندگی بارش‌ها در حوضه‌های ارس، کرخه و مرزی غرب، ارومیه کاهش یافته است. میزان ارتفاع بارش‌ها در سال جدید آبی در حوزه ارس 6/ 219 میلی‌متر بوده و نسبت به سال گذشته، ‌‌‌ 4‌درصد کاهش داشته است. این میزان در میانگین بلندمدت به 14‌درصد هم می‌رسد. حوضه‌های کرخه و مرزی غرب نسبت به مدت مشابه سال آبی قبلی، از 3/ 299 میلی‌متر به 3/ 271 میلی‌متر رسیده‌اند و میانگین درصدی آنها نسبت به سال پیش، 9‌درصد و نسبت به میانگین بلندمدت، 38‌درصد کاهش را نشان می‌دهد. میزان بارش‌ها در حوضه آبریز ارومیه نسبت به مدت مشابه سال قبل تغییر نکرده؛ اما در بلندمدت، 15‌درصد کاسته شده است. البته با وجود این، به طور کلی میزان ارتفاع بارش‌ها در سال جدید آبی نسبت به مدت مشابه سال پیش بیشتر بوده و به 26‌درصد افزایش رسیده؛ اما از میانگین بارش‌های کشور نسبت به میانگین بلندمدت، 22‌درصد کاسته شده است.

حجم آب مخازن در حوضه رودخانه‌های کرخه و مرزی غربی در سال‌جاری به 4میلیارد و 151مترمکعب رسیده است. این میزان در مدت مشابه سال گذشته، 6 میلیارد و 28مترمکعب بوده است. بنا بر شواهد وزارت نیرو می‌توان نتیجه‌گیری کرد که حجم آب در این حوضه، 1/ 31‌درصد افت داشته است. حجم آب ورودی این حوضه آبریز از ابتدای سال آبی تاکنون 4میلیارد و 25مترمکعب بوده است. این در حالی است که حجم آب ورودی این حوضه در مدت مشابه سال گذشته، 4میلیارد و 844مترمکعب بوده و شواهد گزارش وزارت نیرو از کاهش 9/ 16درصدی میزان حجم ورودی آب حوضه رودخانه‌های کرخه و مرزی غرب خبر می‌دهد.

همچنین در این حوضه، حجم آب خروجی در سال آبی جاری 4میلیارد و 138مترمکعب بوده است. این میزان در مدت مشابه سال پیش، 5میلیارد و 202 مترمکعب بوده و در سال جدید، 5/ 20‌درصد از آن کاسته شده است. حجم آب موجود مخازن حوضه کارون بزرگ در سال آبی جدید، 11میلیارد و 484مترمکعب بوده است. این میزان در سال آبی قبل، 10میلیارد و 554مترمکعب بوده که حدود 8/ 8‌درصد رشد داشته است. حجم آب ورودی در حوضه رودخانه کارون بزرگ تا پایان خردادماه امسال، 10 میلیارد و 776 مترمکعب بوده است. این در حالی است که این میزان در سال آبی گذشته، 10 میلیارد و 32مترمکعب بوده و 3/ 7‌درصد رشد داشته است. حجم آبی خروجی حوضه کارون بزرگ تا خردادماه امسال 6 میلیارد و 977 مترمکعب بوده، در حالی که این میزان در سال گذشته، 9 میلیارد و 911مترمکعب بوده و 6/ 29‌درصد از آن کاسته شده است.

حجم آب موجودی مخازن دریاچه ارومیه در سال‌جاری یک‌میلیارد و 115مترمکعب بوده؛ اما این میزان در سال آبی گذشته، 913مترمکعب بوده و بنا بر همین آمار، 1/ 22‌درصد رشد داشته است. حجم آب ورودی به حوضه آبریز دریاچه ارومیه، یک‌میلیارد و 877 مترمکعب و این میزان در سال گذشته، یک‌میلیارد و 267 مترمکعب بوده است؛ یعنی 2/ 48‌درصد افزایش داشته است.

حجم آب خروجی از حوضه آبریز ارومیه در سال‌جاری، یک‌میلیارد و 236مترمکعب و این میزان در سال گذشته 953 مترمکعب بوده و در سال‌جاری، 6/ 29‌درصد افزایش داشته است.  در حوضه زاینده‌رود، حجم آب موجود در مخازن امسال یک‌میلیارد و 156 مترمکعب و این میزان در سال آبی گذشته، یک‌میلیارد و 123مترمکعب بوده و 9/ 2‌درصد افزایش داشته است. میزان حجم آب ورودی سال 1401 در حوضه زاینده‌رود، یک‌میلیارد و 132مترمکعب و این عدد در سال آبی گذشته، یک‌میلیارد و 47 مترمکعب بوده و حدود 12/ 8‌درصد افزایش داشته است. حجم آب خروجی از این حوضه در سال جدید تاکنون، 808 مترمکعب و این مقدار در سال آبی گذشته، 951 مترمکعب بوده؛ یعنی 15و1 مترمکعب کاهش داشته است.  به طور کلی حجم آب موجود در ذخایر مخازن کشور در همه حوضه‌ها، 25 میلیارد و 849 مترمکعب بوده که این مقدار در سال گذشته، 27 میلیارد و 299 مترمکعب بوده و 3/ 5‌درصد کاهش داشته است. حجم آب ورودی در تمام حوضه‌های آبریز کشور در سال آبی جاری تاکنون، ‌‌‌ 27 میلیارد و 571 مترمکعب  و این میزان در سال آبی گذشته، 26 میلیارد و 372 مترمکعب بوده، بنابراین، 5/ 4‌درصد رشد داشته است. حجم آب خروجی کشور در سال‌جاری نیز تاکنون، 20 میلیارد و 714مترمکعب بوده و این مقدار در سال آبی قبل، 26 میلیارد و 399 مترمکعب بوده است. با مقایسه این دو عدد می‌توان نتیجه گرفت که میزان خروجی آب کشور در سال جدید تاکنون، 5/ 21درصد افت داشته است.

سوء مدیریت مدیران

برهوت ارومیه