طرح‌های انتقال و بهره‌برداری آب دریا برای مصارف صنعتی و معدنی در ایران و شیلی بررسی شد
از کویر لوت تا «بیابان آتاکاما»
این شباهت معدنی فقط در ذخایر خلاصه نمی‌شود، چراکه تعدادی از معادن بزرگ و اصلی هر دو کشور در بیابان‌های آنها واقع شده است، جایی که تامین آب مورد نیاز این معادن با چالش‌های بسیاری به ویژه در سال‌های اخیر مواجه شده است. کویر لوت در ایران، محل قرارگیری معادن بزرگ مس، سنگ آهن، زغال و شرکت‌های معدنی بسیاری همچون فولاد است و بیابان نمکی آتاکاما (به زبان محلی Salar de Atacama) در شیلی که فلزات رنگین و ارزشمند بسیاری از جمله مس و لیتیوم را در خود جای داده است. شواهد نشان می‌دهد که هر دو کشور با چالش کمبود آب شیرین برای استفاده صنایع و معادن مربوطه در نواحی کویری مواجه بوده ، بنابراین شیرین‌سازی و انتقال آب دریا را در دستور کار قرار داده‌اند.
ایران
حیات معادن وابسته به منابع آبی است و با توجه به اینکه مناطق شرقی و جنوب شرق کشور یکی از قطب‌های معدنی محسوب می‌شود، مدیریت منابع آبی برای حفظ وضعیت کنونی تولید و همچنین پیشبرد برنامه‌های توسعه‌ای از اهمیت بسیاری برخوردار است. از آنجا که وضعیت آب‌های سطحی و زیرزمینی در استان‌های هرمزگان، کرمان و یزد به دلیل بروز خشکسالی‌ها و افزایش تقاضا در بخش‌های آشامیدنی و کشاورزی در شرایط نامناسبی قرار دارد و تامین همه‌جانبه آب مورد نیاز این منطقه در بضاعت منابع آبی محلی نیست، تامین منابع آبی در دستور کار قرار گرفت. در واقع طی سال‌های اخیر شرکت‌های بزرگ معدنی در این استان‌ها، تامین آب مورد نیاز تاسیسات در حال بهره‌برداری و نیز طرح‌های توسعه‌ای خود را از خلیج‌فارس در دستور کار قرار دادند و یک شرکت انتقال آب را تاسیس کردند.
این پروژه که با هدف انتقال آب خلیج‌فارس به صنایع جنوب شرق کشور کلید خورده است، یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های منطقه‌ای به شمار می‌رود که با هدف شیرین‌سازی و انتقال آب به میزان ۱۵۰میلیون مترمکعب به صنایع استان‌های کرمان و یزد در سه فاز در حال انجام است. اگرچه هزینه شیرین‌سازی آب خلیج‌فارس نسبت به استخراج آب‌های زیرزمینی بیشتر است، اما استخراج بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی باعث فرونشست زمین در کشور شده است.
منصور محبی پورکانی، کارشناس طرح جامع انتقال آب خلیج‌فارس به «دنیای‌اقتصاد» گفت: یکی از سه فاز آب شیرین‌کن در حال راه‌اندازی است و در آینده نزدیک به بهره‌برداری می‌رسد و به نظر می‌رسد ظرفیت آن حدود ۶۰ تا ۷۰ میلیون مکعب در سال است. به گفته وی، آب خلیج فارس در آینده نزدیک به سیرجان (گل‌گهر) می‌رسد و سال آینده نیز به سرچشمه (مس) و یزد (چادرملو) خواهد رسید. با توجه به قیمت تمام شده آب خلیج فارس، هم اکنون استفاده از این آب فقط برای صنعت مقرون به صرفه است. وی گفت: آب خلیج فارس مورد نیاز صنعت مس تاکنون از محل آب‌های زیرزمینی و جاری تهیه می‌شد که با افت سطح آب منابع زیرزمینی و کاهش بارندگی برای همین اندازه تولید و به ویژه طرح‌های توسعه ناچار به استفاده از منابع جدیدی هستیم که هر چند قیمت تمام شده آب خلیج فارس بالاست، اما منبع پایداری محسوب می‌شود. محبی افزود: با توجه به کمبود آب و وجود معادن زیاد در فلات مرکزی ایران، آب خلیج فارس رونق دو چندانی به صنایع خواهد داد. کمبود آب مورد نیاز یکی از چالش‌های استان‌های کرمان و یزد و اصفهان است که فاز نخست این پروژه باعث شکسته شدن تابو و باز شدن مسیر برای انتقال‌های بعدی و سیراب شدن صنایع مختلف خواهد شد.
بر اساس گزارش ایمیدرو، روزهای آغازین مرداد امسال خبر رسید که استارت پمپ ایستگاه شماره۳ از خط انتقال آب خلیج فارس با موفقیت زده شده است. مقصد نخستین خط انتقال آب از خلیج فارس، شهرستان سیرجان و منطقه گل‌گهر است و پس از آن وارد سرچشمه (استان کرمان) و سرانجام به یزد و چادرملو خواهد رسید. به گفته رئیس هیات عامل ایمیدرو، این طرح ۹۰۰ کیلومتری، آغازی بر تامین آب از دریا توسط شرکت‌های معدنی و صنایع معدنی است. همچنین گفته می‌شود، خط انتقال آب از خلیج فارس دارای ۱۱ ایستگاه انتقال است که هفت ایستگاه آن تا منطقه گل‌گهر است. آب خلیج فارس در این پروژه از سطح دریا تا ارتفاع ۲۴۰۰ متری پمپاژ می‌شود و در ناحیه گل‌گهر در ارتفاع ۱۷۵۰متری قرار می‌گیرد.
البته محاسبه‌های سرانگشتی نشان می‌دهد که قیمت متعادل هر متر مکعب انتقال آب از خلیج فارس بین ۲۰ تا ۳۰ هزار تومان متغیر باشد.
مدیر مالی طرح انتقال آب خلیج فارس ماه گذشته گفت: پروژه انتقال آب خلیج فارس به سیرجان، مس سرچشمه رفسنجان و چادرملوی یزد از دو سال قبل در حال اجراست که اجرای لوله‌گذاری‌ها تا ۸۶ درصد پروژه برای سیرجان انجام شده است و اگر این لوله‌گذاری تا ۹۱ درصد انجام شود آب به سیرجان انتقال می‌یابد. انارکی محمدی افزود: بین راه طبق تعهدی که وزارت صمت داده برای شهرک‌های صنعتی می‌توان از این آب خریداری و استفاده کرد و همچنین برای آب آشامیدنی و بهداشتی هم با توجه به وضعیت موجود منابع آبی در رفسنجان، یکی از تعهدات وزارت بهداشت هم این است که آب را از این خط لوله بخرد و برای آشامیدن مردم تصفیه و واگذار کند. وی تاکید کرد: بخشی از این آب هم که اضافه می‌آید قرار است، برای تعادل بخشی سفره آب‌های زیر زمینی تزریق شود تا در امر کشاورزی مورد استفاده قرار گیرد. انتقال آب از خلیج فارس برای بخش صنعت استان‌های کرمان و یزد با اعتبار بالغ بر ۶۰ هزار میلیارد ریال در دست انجام است. در بخش نخست آبگیری از خلیج فارس و شیرین‌سازی و انتقال آب خلیج فارس انجام می‌گیرد و در مرحله بعدی ایستگاه‌های پمپاژ و خطوط انتقال از سایت شیرین‌سازی بندرعباس تا سیرجان، مس سرچشمه و چادرملوی یزد اجرا می‌شود. نماینده مردم کرمان و راور در مجلس هم با اشاره به پیشرفت طرح انتقال آب خلیج فارس گفت: با آغاز بهره‌برداری از این پروژه ۱۸۰ میلیون متر مکعب آب شیرین شده با «ای‌سی» پایین وارد استان کرمان می‌شود و بعد از تخصیص آب صنعت به مجموعه گل‌گهر و شرکت ملی مس، میزان تخصیص آب در نظر گرفته شده برای شرب براساس توافق با وزیر نیرو به میزان ۳۰ میلیون متر مکعب در سال برای شهر کرمان در آینده عملیاتی می‌شود. تجهیزات آب‌شیرین‌کن، حجم آب مورد استفاده و بهره‌گیری از روش‌های نوین با کمترین آسیب به اکوسیستم دریایی منطقه از لحاظ زیست محیطی اهمیت بسیاری دارد. دکتر مرتضی طاهری‌نژاد، پژوهشگر حوزه آب در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» با اشاره به اینکه در زمان تصفیه آب دریا و شیرین‌سازی آن، پساب غلیظ شده باقی می‌ماند، افزود: بررسی تاثیر مخرب این پساب به حجم آب مورد استفاده بستگی دارد، اگر حجم پساب غلیظ زیاد باشد، می‌تواند تاثیر نامناسبی بر اکوسیستم بگذارد. وی گفت: حفر چاه‌های استاندارد برای انتقال این پساب و جذب تدریجی پساب غلیظ به آب دریا یکی از روش‌هایی است که آسیب مربوطه را کاهش می‌دهد. طاهری نژاد تصریح کرد: روش‌های جدیدی مانند PRO که هدف آن رقیق‌سازی پساب مربوطه است، موثر خواهد بود؛ به این صورت که در مطالعات اخیر پساب غلیظ با فاضلاب مخلوط می‌شود و در این فرآیند علاوه بر رقیق‌سازی، حتی می‌توان انرژی هم استحصال کرد. به هر حال برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس مدت‌ها و به‌طور فزاینده در حال استفاده از آب این حوزه هستند، در حالی که ایران تاکنون از آن استفاده‌ای نکرده است، بنابراین با مطالعات لازم می‌توان آثار زیست‌محیطی را کاهش داد.
شیلی
معدن یکی از مولفه‌های اصلی اقتصاد شیلی است. اسکوندیدا بزرگ‌ترین معدن مس جهان در این کشور قرار دارد و مس تقریبا ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی و نیمی از صادرات شیلی را تشکیل می‌دهد. با این وجود، بسیاری از معادن بزرگ مس در حال پیر شدن هستند و از این رو عرضه سنگ معدن پرعیار کاهش یافته است. شیلی، بزرگ‌ترین تولیدکننده مس در جهان محسوب می‌شود. براساس کتاب سال کمیسیون دولتی مس شیلی (کوچیلکو)، سرمایه‌گذاری معدن در سال ۲۰۱۹ به ۱/ ۱۰میلیارد دلار رسیده است، بیشترین میزان از سال ۲۰۱۵ زمانی که ۲/ ۱۰ میلیارد دلار بود.
سرمایه‌گذاری‌های معدنی بزرگ خصوصی شیلی در سال ۲۰۱۹ در بخش مس و طلا به ۹۵/ ۵ میلیارد دلار رسید، در حالی که سرمایه‌گذاری‌های عمومی توسط معدن‌کار مس دولتی «کودلکو» و شرکت معدنی دولتی «انامی» در مجموع ۱۵/ ۴میلیارد دلار بود. تعداد کارگران صنایع معدنی این کشور از ۱۹۱هزار نفر در سال ۲۰۱۰ به ۲۴۸ هزار نفر در سال ۲۰۱۹ افزایش یافته است. خشکسالی و کمبود آب در مناطق معدنی شیلی، معدن‌کاران را مجبور کرده است تا منابع دیگری را برای تغذیه عملیات خود پیدا کنند و آب دریا مهم است. کامیلا مونتز، تحلیلگر کوچیلکو اعلام کرد: استفاده از آب‌شیرین‌کن بیشتر در مناطق خشک شمالی این کشور رشد خواهد کرد و پیش‌بینی می‌شود، میزان مصرف آن در آنتوفاگاستا ۶۵درصد، تاراپاکا ۶۰ درصد و در آتاکاما به ۴۲درصد برسد. حدود ۹۰ درصد از آب تصفیه شده در فرآوری سنگ معدن سولفید مس برای تولید کنسانتره‌های مس استفاده می‌شود.
شیلی نخستین کارخانه آب‌شیرین‌کن دریا را در سال ۲۰۰۳ نصب کرد که برای تامین آب آشامیدنی در شهر آنتوفاگاستا ساخته شده بود. این تاسیسات اولیه در حال حاضر بزرگ‌ترین تامین‌کننده مصرف انسانی آمریکای لاتین است و ۱۰۵۶ لیتر در ثانیه و ۵/ ۸۲درصد از نیاز آب آشامیدنی شهر بندری آنتوفاگاستا را تامین می‌کند. به‌طور کلی، معدن‌کاران مس با استفاده از فرآیندی که نیازمند آب بیشتری است، مجبور به بهره‌برداری از رسوبات سولفید مس هستند. شرکت BHP که یکی از بزرگ‌ترین معدن‌کاران جهان محسوب می‌شود، متعهد شده است که مصرف آب شیرین طبیعی را در این کشور تا سال ۲۰۳۰ متوقف کند. به همین دلیل، این شرکت در کارخانه‌های آب‌شیرین‌کن (آب دریا) سرمایه‌گذاری کرده تا بتواند به این هدف برسد. از طرفی این کشور تمایل به توسعه منابع عظیم لیتیوم دارد. حدود دو سوم ذخایر لیتیوم جهانی در آمریکای جنوبی قرار دارد و شیلی به تنهایی تقریبا ۶۰ درصد از کل جهان را در اختیار دارد. بیشتر لیتیوم تولید شده در شیلی از دشت‌های نمکی موجود در بیابان آتاکاما، واقع در شمال این کشور استخراج می‌شود. مقوله آب، مانع اصلی گسترش صنعت معدن شیلی است. اگرچه شیلی کشوری پر آب است، اما اکثریت قریب به اتفاق منابع آب آن در منطقه پاتاگونیای جنوبی واقع شده و سرانه آب به‌طور مساوی توزیع نشده است. بر اساس نتایج پژوهشی که در نتایج آن در ابتدای آگوست امسال منتشر شد، میزان آب‌رسانی در صحرای آتاکاما به ۲۰۸ متر مکعب به ازای هر نفر در سال کاهش یافته که این رقم مشابه بخش‌هایی از خاورمیانه بوده است.
فرآیند استخراج لیتیوم شامل پمپ نمک غنی از لیتیوم از عمق۲۰ تا ۴۰ متر زیر زمین به حوضه تبخیر است. در آنجا آب طی مدت چند ماه و تا زمان باقی ماندن سرباره تبخیر می‌شود. این سرباره استخراج و به تصفیه خانه‌های نزدیکی آنتوفاگاستا منتقل می‌شود، جایی که کارخانه‌های آب‌شیرین‌کن به‌طور فزاینده برای تامین آب مورد نیاز فرآوری در حال فعالیت است.
تجزیه و تحلیل کمیته دولتی معادن غیرفلزی دولت شیلی نشان می‌دهد که میزان آب پمپ شده از دشت نمکی ۲۱ درصد بیشتر از مقدار تصفیه شده آن است. همچنین به ازای هر تن کربنات لیتیوم تولید شده در آتاکاما حدود ۵/ ۱ میلیون لیتر آب مصرف می‌شود و این وضعیت دولت را به تحمیل محدودیت‌های جدید در عملیات معدنی سوق می‌دهد. در سال ۲۰۱۹ تعداد مناطق ممنوعه بیش از دو برابر شده است، به این معنا که هیچ مجوز جدیدی از آب نمی‌تواند در آن مناطق اعطا شود و تمدید مجوزهای موجود نیاز به تایید مقامات محیط زیست را دارد. دادگاهی در شیلی در دسامبر ۲۰۱۹، شکایت جوامع بومی در آتاکاما را که ادعا کرده بودند، گسترش عملیات معدن‌کاری منابع آب آنها را تهدید می‌کند، مورد حمایت قرار داد.
گزارشی از سوی آنکتاد ادعا کرد، عملیات استخراج معدن ۶۵ درصد از آب مصرفی در آتاکاما را مصرف می‌کند و برداشت آب از آن تاثیر زیادی بر کشاورزان منطقه دارد. با این وجود، مشخص نیست که چه درصد از آن آب شیرین است. استفاده از آب دریا در صنعت مس به سرعت در سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۰۹ از ۳۱۶ لیتر بر ثانیه به حدود ۴۰۰۰ لیتر بر ثانیه افزایش یافته است. اوایل امسال، آژانس کوچیلکو پیش‌بینی کرد که معادن شیلی تا سال ۲۰۳۰ میلادی مصرف آب دریا را ۱۵۶ درصد افزایش بدهند. در حال حاضر پمپاژ نمک برگشتی به دریا در ارزیابی اثرات زیست محیطی لحاظ نشده است. در واقع تحقیقات اندکی در مورد تاثیر پمپاژ لجن آب نمک به دریا در فاصله ۲۰۰ متری ساحل و چگونگی تاثیر آن بر زیست دریایی انجام شده است، اگرچه که گاردین از وجود برخی شواهد در زمینه تاثیر بر ماهیگیران گزارش داده بود. چالش تامین آب جمعیت در حال رشد با تاکید بیشتر بر منابع آب سنتی، باعث شده تا از معدن‌کاران خواسته شود تا ۲۵ درصد از آب نمک‌زدایی شده را برای مصارف خانگی تحویل بدهند.
