طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی یکی از مهم‌ترین طرح‌های وزارت جهاد کشاورزی در جهت کاهش وابستگی به خارج و تأمین نیاز روغن کشور در داخل است؛ طرحی که به سرانجام رسیدن آن می‌تواند منجر به تأمین امنیت غذایی، اشتغال‌زایی و جلوگیری از خروج ارز از کشور شود. هر چند که طی سال‌های گذشته دولت بر اجرای این طرح تاکید زیادی داشته و حدود ١٠ درصد نیز ضریب خوداتکایی بهبود یافته، اما عقب ماندگی زیادی در برنامه مشاهده می‌شود. طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی یکی از هشت طرح خوداتکایی محصولات اساسی بود که توسط وزارت جهاد کشاورزی اجرا شد. اجرای این طرح ۱۰ ساله که تا افق ۱۴۰۴ تدوین شده بود از نیمه دوم سال ۹۴ آغاز شد. در این زمینه علیرضا مهاجر، مجری دانه‌های روغنی وزارت جهاد کشاورزی در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر اظهار کرد: برنامه‌ ۱۰ ساله برای خوداتکایی در این زمینه داریم که بر این اساس باید در پایان این ۱۰ سال، حداقل ۷۰ درصد نیاز کشور را به روغن در داخل تأمین کنیم؛ بیشترین تمرکز ما در این زمینه روی محصول کلزاست، چراکه این دانه در پاییز کشت می‌شود و از نزولات جوی استفاده می‌کند، بنابراین به حل بحران کم آبی کشور نیز کمک خواهد شد.

با گذشت حدود چهار سال از اجرای این طرح، پیش بینی‌های مسوولان وزارت جهاد کشاورزی تاکنون محقق نشده و عقب‌ماندگی زیادی در این حوزه مشاهده می‌شود. به عبارت دیگر طی این سال‌ها میزان خوداتکایی تنها حدود ۱۰ درصد رشد کرده و از ۶ درصد به ١٦ درصد رسیده است. همچنین وضعیت موجود نیز گویای این نیست که مسوولان بتوانند در مدت باقی مانده عقب ماندگی ایجادشده را جبران کنند و به اهداف برنامه دست یابند. به گفته مسوولان وزارت جهاد کشاورزی در سال ۹۴، حدود ۹۶ درصد از روغن مورد نیاز کشور، وارداتی بود و ۶ درصد تولید داخل محسوب می‌شد و در حال حاضر ۱۶ درصد روغن مورد نیاز کشور تولید داخل است.

کارشناسان دلایل گوناگونی را برای این عقب ماندگی بیان می‌کنند. در همین زمینه سید جعفر حسینی، مشاور نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی با بیان اینکه کشت دانه‌های روغنی در کشور به چند دلیل اهمیت دارد، گفت: دلیل نخست وابستگی شدید کشور به واردات روغن است همچنین برای تأمین خوراک دام و طیور به کنجاله استحصالی از دانه‌های کشت شده نیازمندیم، ضمن اینکه با کشت محصولی مانند کلزا تناوب زراعی بسیار خوبی در کشت محصولات دیگر ایجاد می‌شود. وی اضافه کرد: طی سال‌های گذشته تبلیغات گسترده‌ای درخصوص کشت دانه‌های روغنی بویژه کلزا انجام شد و به همین دلیل کشاورزان به کشت این محصولات روی آوردند، اما بی‌مهری‌هایی که صورت گرفت موجب دلسردی تولیدکنندگان و عقب نشینی آنان شد. این کشاورز کلزاکار تصریح کرد: بررسی روند تولید کلزا طی چند دوره گذشته نشان دهنده فراز و نشیب زیاد در این حوزه است که این اتفاق خوبی نیست. حسینی با بیان اینکه کلزا همواره بیشترین افزایش قیمت را بین محصولات کشاورزی داشته است، افزود: با این حال هیچ‌گاه نرخ خرید تضمینی این محصول متناسب با هزینه‌های واقعی تولید و نرخ تورم نبوده است. به‌عنوان نمونه سال گذشته برای نرخ خرید کلزا، ما قیمت ۵ هزار و ۹۰۰ تومان را تعیین و پیشنهاد کردیم، اما نرخ پیشنهادی شورای اقتصاد برای این محصول ۴ هزار و ۶۶۰ تومان بود که دلیل عمده استقبال نکردن کشاورزان از کشت کلزا در سال جاری بود.

وی کمبود ماشین‌آلات و ضعف در این حوزه را از دیگر دلایل عدم توسعه کشت کلزا اعلام کرد و افزود: وقتی کاری از صفر تا صد درست و اصولی انجام می‌شود، اما در لحظه آخر به مشکل برمی‌خورد، تمام دستاوردها از بین می‌رود. وضعیت ناوگان مخصوص برداشت کلزا نیز چندان مناسب نیست، بنابراین هم موقع برداشت ریزش داریم و هم محصول دچار ناخالصی می‌شود و زمان تحویل افت می‌خورد که این به کشاورز خسارت می‌زند. حسینی با بیان اینکه هنگام برداشت کلزا با کمباین تخصصی، حدود ۳ درصد وزن محصول برداشت شده ریزش محصول وجود دارد، گفت: در برداشت کلزا با کمباین غیر تخصصی، میزان ریزش حداقل دو تا سه برابر می‌شود.  این فعال بخش خصوصی با بیان اینکه در بحث خرید نیز حمایت کافی از تولیدکننده نمی‌شود، افزود: واردات روغن با ارز دولتی باعث شده واردات به صرفه تر از تولید باشد و به همین دلیل معتقدم ارز ۴۲۰۰ تومانی واردات روغن باید حذف شود. اگر واردات کالا گران شود در نتیجه دست اندرکاران به تولید داخل اهمیت بیشتری می‌دهند و تولید توسعه می‌یابد، چرا که با دلار ۲۰ هزار تومانی واردات هیچ کالایی به‌صرفه نخواهد بود.

عدم حمایت از کشت آفتابگردان و گلرنگ

وی با بیان اینکه محصولاتی مانند گلرنگ و آفتابگردان محصولات کم‌آب‌بری هستند، گفت: به دلیل بحران آب موجود می‌توانستیم در زمینه توسعه کشت این محصولات اقدامات خوبی انجام دهیم که متأسفانه به دلیل عدم حمایت‌های کافی کشت آنها به شدت محدود شده است، در حالی که اراضی و ظرفیت‌های لازم را برای توسعه این کشت در اختیار داریم. همچنین محمدشفیع ملک‌زاده، رئیس نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی کشور با بیان اینکه سیاستگذاری‌های نادرست سازمان برنامه و بودجه و شورای اقتصاد در بحث تعیین قیمت کلزا موجب شد تا برنامه کشت این محصول تحقق نیابد، گفت: با وجود پیشنهادهای تشکل‌های بخش خصوصی و وزارت جهاد کشاورزی، حداقل قیمت را برای کلزا تعیین کردند که برای کشاورزان مقرون به صرفه نبود و کشاورزان استقبال زیادی از کشت نکردند. وی اضافه کرد: سال ۹۶، دولت وعده‌های زیادی را در زمینه تولید کلزا به کشاورزان داد که هیچ‌کدام آنها عملی نشد و همین مساله نیز از دیگر دلایل بی‌رغبتی کشاورزان به کشت بوده است.