نگاهی به وضعیت صادرات محصولات لبنی

امیر فلاح : صادرات یکی از مهم‌ترین عوامل موثر بر درآمد بنگاه‌های اقتصادی و در بعد کلان درآمد هر کشوری است و از آنجا که ایران در سال‌های اخیر با معضل تحریم‌های آمریکا مواجه است، بنابراین صادرات و ارزآوری نقش بسزایی در روند اقتصاد کل کشور دارد.

آنچه در پی خواهد آمد تحلیلی است بر داده‌های آماری صادرات سال‌های ۹۶ و ۹۷. توضیح لازم قبل از ورود به بحث اینکه گمرک جمهوری اسلامی ایران، آمار صادراتی سال ۹۸ را هنوز منتشر نکرده است و به همین دلیل در این تحلیل نتوانسته‌ایم از آمارهای سال ۹۸ استفاده کنیم.

با توجه به آنکه آمریکا شاهرگ اصلی درآمدی کشور یعنی نفت را مورد تحریم‌های ظالمانه قرار داده است، بنابراین در این سال‌ها صادرات غیرنفتی نقش بسزایی در درآمد ارزی کشور بازی می‌کند و از آنجا که کیفیت یکی از مهم‌ترین عوامل به منظور پذیرش محصول کشوری دیگر است، لذا با توجه به اقلیم کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا، صنعت غذای ایران توانسته است جایگاه ویژه‌ای در صادرات محصولات غیرنفتی کشور بازی کند، به‌طوری‌که براساس داده‌های مراکز رسمی، این بخش در سال 96 معادل 13درصد و در سال 97 معادل 14درصد از کل صادرات غیرنفتی کشور را به خود اختصاص داده است.

همان‌طور که در جدول نشان داده شده میزان سهم صادرات محصولات غذایی در سال 97 نسبت به سال گذشته آن با رشد مواجه بوده است. در سال 97 براساس داده‌های مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران متوسط قیمت هر تن کالاهای صادراتی بخش کشاورزی 920 دلار بوده که در مقایسه با متوسط قیمت هر تن کالاهای صادراتی غیرنفتی کشور (378 دلار) 4/ 143 درصد بیشتر است. بر همین اساس در سال مورد اشاره «متوسط ارزش گمرکی هر دلار محصولات کشاورزی و صنایع غذایی صادراتی در دوازده ‌ماه نخست سال 97 بالغ‌ بر 59 هزار و 484 ریال و متوسط ارزش گمرکی کل صادرات غیرنفتی کشور 58 هزار و 164 ریال بوده است.» اما آنچه باید به آن توجه داشت تغییراتی است که در دو سال یاد شده در اقتصاد کشور رخ داده است. 

در هر حال، باید توجه داشت سهم محصولات لبنی به‌عنوان یکی از پایه‌ای‌ترین موارد صادراتی در بخش غذا که در سال 96 مهم‌ترین و بیشترین سهم صادرات این بخش را به خود اختصاص داده، در این بین بسیار حائزاهمیت است زیرا از یکسو محصولی سلامت محور است و از سوی دیگر رقبای منطقه‌ای مهمی از جمله ترکیه نیز در این بخش بسیار فعالند. در دو سال ذکر شده سهم محصولات لبنی از کل صادرات محصولات غذایی به ترتیب در سال‌های 96 و 97 با 695 میلیون دلار و 613 میلیون دلار؛ 25 و 9/ 12 درصد است که با توجه به کاهش قابل توجه سهم این بخش در سال 97 از کل صادرات محصولات غذایی، می‌توان انتظار داشت که تغییرات مهمی در بخش صنعت لبنیات کشور و اقتصاد کلان رخ داده باشد که این میزان برخلاف دیگر بخش‌های صنعت غذا و کشاورزی کاهش یافته است. باید قبل از پرداختن به تغییرات بخش لبنیات در نظر داشت که در دو سال یاد شده نرخ ارز تغییرات قابل‌توجهی را به خود دید که همین امر می‌تواند یکی از عوامل موثر در فزونی یافتن سهم محصولات غذایی از کل صادرات غیرنفتی کشور باشد. 

نرخ ارز در سال 97 افزایش چشمگیری را به خود دیده و با توجه به اختلاف ریال و دلار، بخش صادرات قاعدتا باید براساس منطق اقتصادی جذاب‌تر شود اما همان‌طور که پیش‌تر گفته شد در سال 97 درحالی‌که کل بخش محصولات غذایی و کشاورزی رشد داشته است اما بخش صنعت لبنیات با کاهش صادرات این محصول مواجه است که در ادامه به عوامل موثر در تحقق این گزاره خواهیم پرداخت.

مقصد عمده صادرات محصولات لبنی ایران کشور عراق است که در سال 96 سهم 5/ 78 درصدی و در سال 97 سهم 77 درصدی را به خود اختصاص داده است. افغانستان، پاکستان، قطر، فدراسیون روسیه، ترکمنستان، امارات متحده عربی، عمان، سوریه و کویت به ترتیب از دیگر مقاصد صادراتی محصولات لبنی ایران در سال 96 بود. در سال 97 نیز بعد از عراق، افغانستان، پاکستان، امارات متحده عربی، قطر، فدراسیون روسیه، ترکمنستان، آذربایجان، سوریه و کویت مقاصد صادراتی ایران بوده‌اند. 

مجموع صادرات محصولات لبنی در سال 96 به ارزش حدود 695میلیون دلار و همچنین مجموع صادرات در سال 97، به ارزش 612 میلیون دلار بوده است. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد در مجموع به جز دو محصول ماست و شیرخشک، اکثر محصولات در دو سال یاد شده میزان صادرات و ارزآوری تقریبا مشابهی داشته‌اند و دلیل آنکه میزان صادرات و ارزش ارز آوری محصولات لبنی در سال 97 کاهش یافته است عمدتا تحت تاثیر کاهش صادرات ماست و شیرخشک بوده است. اما آنچه حائزاهمیت است آن است که به جز متوسط قیمت ماست و شیر خشک که اندکی تغییر را در هر کیلوگرم به خود دیده است متوسط قیمت اکثر محصولات نیز تغییرات محسوسی را در دو سال یاد شده ثبت نکرده‌اند. 

میزان صادرات ماست و شیرخشک در سال 97 با کاهش صادرات مواجه بوده‌اند؛ به‌طوری‌که ماست حدود 18 میلیون کیلوگرم نسبت به سال 96 کمتر صادر شده است و صادرات شیرخشک نیز تحت‌تاثیر ممنوعیت صادراتی که در اواسط تابستان سال 97 روی آن وضع شد، تقریبا نصف شده است که همزمان قیمت متوسط هر کیلوگرم ماست صادراتی در سال 97 با 6 سنت افزایش روبه‌رو بوده و شیرخشک نیز کاهش یک سنتی را به‌طور متوسط تجربه کرده است.

با توجه به مطالب بیان شده می‌توان دریافت که روند صادراتی دو سال پیاپی تغییر محسوسی را به خود ندیده و عمده تغییرات به وجود آمده بر اثر ممنوعیت صادرات شیر خشک توسط ایران و برخی سختگیری‌ها در واردات ماست از جانب مقصد اول صادراتی یعنی عراق حادث شده است. جدای از موارد فوق، قیمت شیر خام نیز در این دوسال تغییرات قابل توجهی را در ایران به خود دیده است به‌طوری‌که در سال 96 هرکیلوگرم شیر خام براساس مصوبه ستاد تنظیم بازار 1440 تومان و هر کیلوگرم شیر خام در سال 97 معادل 1570 تومان بوده است. 

حال اگر این اعداد را با افزایش چشمگیر قیمت ارز در سال 97 در نظر‌ گیریم که طبیعتا می‌تواند بر جذابیت صادرات بیفزاید، می‌توان نتیجه گرفت افزایش قیمت شیر خام در کنار افزایش دیگر هزینه‌های سربار تولید در سال 97، جذابیت‌های ارزی سال 97 را خنثی کرده و قابل مشاهده است که به فرض عدم ممنوعیت صادرات شیر خشک، عملکرد صادراتی صنعت لبنیات تفاوت چندانی با سال 96 نداشت.

 درباره دلایل عدم رشد چشمگیر صادرات محصولات لبنی ایران در سال 97 نسبت به سال 96، شاید بتوان دلایل مختلفی را برشمرد. اما شاید یکی از عواملی که می‌تواند پیش‌فرض این عدم تغییر یا کاهش باشد، این است که شرکت‌های لبنی ایران همچنان براساس الگوهای سال‌های گذشته روند صادراتی خود را طی می‌کنند و بازطراحی در الگوی صادراتی خود نداشته‌اند.

 نتیجه اینکه نه تنها توسعه بازار و تنوع محصول تغییر چندانی نداشته بلکه استراتژی‌های صادراتی نیز طی دوسال و با تغییر شرایط، بازطراحی نشده‌اند. به نظر می‌رسد برای توسعه بازار صادرات محصولات لبنی لازم است شرکت‌های فرآورده‌های لبنی ایران، راهبردهای جدیدی را در نظر بگیرند و در راهبردهای گذشته اصلاحاتی را اعمال کنند تا کمتر در حوزه صادرات متاثر از تصمیمات دولت باشند.