عملکرد بانک‌ها در حوزه تراکنشها بررسی شد
تمرکز کارتهای اعتباری در ابر بانک‌ها
اهمیت شاپرک و گزارش‌‌‌های آن
تراکنشهای بانکی به کمک ابزارهای پرداخت یکی از مهم‌ترین امور روزمره انسان‌‌‌ها محسوب می‌‌‌شوند. به کمک ابزارهای پرداخت اعتبار از شخصی به شخص دیگر منتقل شده و عملیات انتقال اعتبار بدون دخالت فیزیکی اسکناس‌‌‌ها صورت می‌‌‌پذیرد. به همین منظور سامانه شبکه الکترونیک پرداخت کارتی (به اختصار: شاپرک) پدید آمده تا با یکپارچه‌سازی ارائه‌‌‌دهندگان خدمات پرداخت کارتی، سرعت و امنیت انتقال اعتبار را افزایش دهد. از آنجا که تقریبا تمامی بانک‌ها و موسسات مالی موجود در ایران به این شبکه متصل بوده و خدمات خود را بر بستر آن ارائه می‌دهند، بررسی گزارش‌‌‌های این شبکه می‌تواند اطلاعات خوبی را از عملکرد بخش‌‌‌های مختلف شبکه پرداختی کشور ارائه دهد. در ادامه عملکرد بانک‌ها در اسفند سال گذشته بر اساس گزارش منتشر شده از شاپرک بررسی خواهد شد.
عملکرد بانک‌ها در بازاریابی خدمات شاپرکی
از سهم بانک‌ها در تعداد و مبلغ کل تراکنشهای شبکه بانکی می‌توان عملکرد آنان را در کیفیت ارائه خدمات کارتی و بازاریابی سنجید. بر این اساس، هر بانکی که سهم بیشتری را از این شاخص به دست آورده باشد نشان می‌دهد که عملکرد بهتری در این حوزه داشته است. در بررسی این شاخص سه حوزه کارت‌خوان‌‌‌های فروشگاهی، ابزار پذیرش اینترنتی و ابزار پذیرش موبایلی مورد بررسی قرار می‌‌‌گیرند.
به‌طور کلی، بانک ملت با سهم ۱۴/ ۱۷ درصدی از تعداد تراکنشها و سهم ۵۸/ ۱۶ درصدی از مبلغ تراکنشها بیش از دیگر بانک‌ها در حوزه تراکنشها موثر بوده است. پس از این بانک هم، در حوزه کل تعداد تراکنشهای بانکی، بانک سپه با سهم ۴۳/ ۱۶ درصدی و در حوزه کل مبلغ تراکنشها بانک ملی ایران با سهم ۱۶/ ۱۳ درصدی قرار دارد. بر اساس بررسی آمارهای گزارش شاپرک، سه بانک سپه، ملت و ملی ایران به ترتیب بیشترین سهم را از تعداد تراکنشهای کارت‌خوان‌‌‌های سطح کشور داشته‌‌‌اند. در حوزه ابزار پذیرش اینترنتی مانند اینترنت‌بانک‌ها، سه بانک ملی ایران، ملت و کشاورزی پیشتازی کرده و سهم بیشتری را در تعداد تراکنشها به خود اختصاص داده‌‌‌اند. در تراکنشهای مربوط به ابزار موبایلی که ازجمله مهم‌ترین آنها می‌توان به کدهای USSD و موبایل بانک‌ها اشاره کرد؛ سه بانک ملت، آینده و قرض‌‌‌الحسنه رسالت بیشترین سهم تراکنشها را داشته‌‌‌اند.
در بخش سهم بانک‌ها از ارزش تراکنشهای کارتی نیز در حوزه کارت‌خوان‌‌‌ها سه بانک ملت، ملی ایران و صادرات موفق‌‌‌تر از دیگران عمل کرده‌‌‌اند. در موضوع مبلغ ابزار پذیرش اینترنتی سه بانک ملت، صادرات و تجارت پیشتاز بوده و در حوزه ابزار پذیرش موبایلی نیز سه بانک ملت، آینده و قرض‌‌‌الحسنه رسالت بهتر از دیگران عمل کرده‌‌‌اند.
بررسی میزان تمرکز خدمات
با اندازهگیری شاخص هرفیندال - هیرشمن می‌توان میزان تمرکز در بازار هر حوزه را بررسی کرد. به عبارت دیگر با کمک این شاخص هم می‌توان متوجه شد که در بازار کدام حوزه رقابت بیشتری وجود دارد و کدام بانک‌ها توان انحصار بالاتر و کدام بانک‌ها توان انحصار پایین‌‌‌تری دارند. هرچه میزان عدد شاخص کمتر باشد، توان انحصار کمتر و در نتیجه بازار رقابتی‌تر و هرچه عدد شاخص بیشتر باشد، میزان انحصار در آن بازار بیشتر و توان انحصاری بانک نیز بالاتر است. در حوزه کارت‌خوان‌‌‌های فروشگاهی، بانک سپه توان انحصاری بالاتری با عدد شاخص ۳۰۴ نسبت به دیگر بانک‌ها دارد. پس از این بانک نیز به ترتیب بانک‌های ملت و ملی ایران با عدد شاخص ۲۹۳ و ۱۷۴ به ترتیب در جایگاه‌‌‌های دوم و سوم قرار دارند.
در حوزه ابزار پذیرش اینترنتی، در جایگاه اول بانک ملی ایران با عدد ۷۲۶ قرار داشته و پس از آن نیز بانک ملت با عدد شاخص ۴۷۱ قرار دارد. اما جایگاه سوم مربوط به بانک کشاورزی است که البته با اختلاف خیلی بالایی از دو بانک دیگر در این جدول قرار گرفته است. این بانک عدد شاخص ۶۷ واحد را به ثبت رسانده است. این موضوع نشان می‌دهد دو بانک ملی و ملت نسبت به دیگران توان ایجاد انحصار بیشتری دارند. در حوزه ابزار پذیرش موبایلی هم بانک ملت با عدد ۱۹۱۸ با اختلاف بالایی از دیگر بانک‌ها، بیشترین توان انحصاری را نسبت به دیگران در اختیار دارد. پس از آن نیز بانک اقتصاد نوین و بانک آینده هرکدام با عدد شاخص ۲۳۷ و ۲۳۱ به ترتیب در جایگاه‌‌‌های بعدی قرار دارند.
بررسی داده‌‌‌ها نشان می‌دهد که در اسفند ماه ۱۴۰۱، شاخص هرفیندال- هیرشمن در بازار بانک‌های پذیرنده تراکنشها برای ابزار پذیرش موبایلی عدد ۳۷۲۵ به دست آمده است (بالاتر از ۱۸۰۰) که همچنان نشاندهنده تمرکز بالا در بازار ابزار پذیرش موبایلی است؛ به این معنا که در بازار ابزار پذیرش موبایلی تعداد بسیار کمی از بانک‌ها سهم قابل‌توجهی از پذیرش تراکنشهای بازار را در اختیار گرفته‌‌‌اند. برای این شاخص در بازار ابزار پذیرش اینترنتی ۱۳۰۸ حاصل شده است (بین ۱۰۰۰ تا ۱۸۰۰) که با توجه به اطلاعات، این رقم مبین وجود تمرکز ملایم در بازار این ابزار بین بانک‌های پذیرنده است. بنابراین سایر بانک‌های پذیرنده در بازار این ابزار نسبت به بازار ابزار پذیرش موبایلی سهم بالاتر و قابل‌توجهی از بازار را در اختیار دارند. مقدار این شاخص در بازار ابزار پذیرش کارت‌خوان فروشگاهی ۹۵۴ حاصل شده است (کمتر از ۱۰۰۰)که با توجه به داده‌‌‌ها، این رقم مبین وجود تمرکز رقابتی در بازار این ابزار بین بانک‌های پذیرنده شده است.
بررسی گزارش بهمن و اسفند سال گذشته نیز نشان می‌دهد که شاخص هرفیندال - هیرشمن در حوزه کارت‌خوان‌‌‌های فروشگاهی با افت ۲۸ واحدی روبه‌رو بوده است. این شاخص در حوزه ابزار پذیرش اینترنتی افت ۷۷ واحدی داشته است. اما ابزار پذیرش موبایلی با رشد ۱۹۹ واحدی روبه‌رو بوده است.
تعداد کارتهای فعال در سامانه شاپرک
در سامانه شاپرک، به‌طور کلی سه دسته کارت بانکی وجود دارد. دسته اول کارت برداشت، دسته دوم کارت اعتباری و دسته سوم کارت پیشپرداخته مانند بنکارت و کارتهای هدیه قرار دارند. در اسفند ماه ۱۴۰۱، تعداد کارتهای بانکی تراکنش‌دار در سوئیچ شاپرک مجموعا ۱۵۱ میلیون بوده است که بیشترین تعداد آن با ۱۴۱ میلیون عدد و سهم تعدادی ۶۳ / ۹۳ درصدی متعلق به کارت برداشت و کمترین تعداد آن با ۶۷۶ هزارعدد و سهم ۴۵/ ۰ درصدی متعلق به کارت اعتباری بوده است. تعداد کارتهای پیشپرداخته هم حدود ۷هزار عدد بوده و سهمی ۹۲/ ۴ درصدی داشته‌‌‌اند. با توجه به آمار اسفند سال گذشته، تعداد کارتهای برداشت فعال حدود ۹۴/ ۵درصد و تعداد کارتهای پیشپرداخته نیز حدود ۲۸درصد رشد داشته ولی تعداد کارتهای اعتباری ۰۲/ ۱درصد کاهش را تجربه کرده است.
سهم بانک‌ها از تعداد هر یک از انواع کارتهای بانکی
با توجه به آمار گزارش اقتصادی شاپرک، بیشترین میزان کارتهای تراکنش‌دار مربوط به بانک ملی ایران با سهم ۲۱ درصدی بوده است. پس از این بانک، بانک سپه و ملت با سهم ۰۷/ ۱۱ درصدی قرار دارند. بر اساس این آمار، در این ماه، بیشترین سهم از تعداد کارتهای بانکی تراکنش‌دار در هر سه نوع کارت برداشت، کارت اعتباری و کارت هدیه و بنکارت به ترتیب با ۰۸/ ۲۱درصد،۹۳/ ۸۶درصد و ۷۹/ ۱۴درصد متعلق به بانک «ملی ایران» بوده است.بیشترین میزان کارتهای برداشت تراکنش‌دار پس از بانک ملی ایران با سهم حدودا ۷۱/ ۱۱ درصدی متعلق به بانک سپه بوده است. پس از آن نیز بانک ملت سهم۰۷/ ۱۱ درصدی قرار دارد. در بخش کارتهای اعتباری فعال، پس از بانک ملی ایران، بانک صادرات با سهم ۱۰/ ۳ درصدی و پست بانک با ۰۷/ ۲درصد جایگاه‌‌‌های بعدی را به خود اختصاص داده‌‌‌اند. در بحث کارتهای پیشپرداخته فعال نیز پس از بانک ملی، بانک ملت و پارسیان هرکدام با سهم حدودا ۱۲ و ۱۰ درصدی در جایگاه‌‌‌های بعدی قرار دارند.
انحصار در بازار صدور کارت
در این بخش از گزارش، باز هم به کمک شاخص هرفیندال - هیرشمن تلاش شده تا میزان انحصار در بازار صدور کارت سنجیده شود. بر اساس داده‌‌‌های این گزارش، بانک ملی ایران با عدد ۷۵۵۷، قدرت بسیار بالایی در ایجاد انحصار در بازار صدور کارتهای اعتباری در اختیار دارد. به‌طوری که در جایگاه دوم قدرت انحصار، بانک صادرات با عدد شاخص ۱۰ قرار دارد. کل عدد شاخص برای اندازهگیری میزان انحصار در صدور این نوع کارت، ۷۵۷۹ است که نشان از انحصار بالا در بازار صدور این کارت دارد.
در بازار صدور کارتهای برداشت، باز هم بانک ملی ایران با عدد ۴۴۴ در جایگاه صدر قدرت انحصار قرار دارد. پس از آن هم بانک‌های سپه و ملت با عدد شاخص ۱۳۷ و ۱۲۳ قرار دارند. عدد کل شاخص برای این بازار نیز ۱۰۲۳ است که نشان می‌دهد این بازار میان سه بازار اصلی صدور کارتهای بانکی، در جایگاه دوم انحصار قرار دارد. در بازار صدور کارتهای هدیه و بنکارت، دوباره بانک ملی ایران با عدد ۲۱۹ در جایگاه اول قرار دارد. پس از آن هم بانک ملت با عدد ۱۳۹ و بانک سپه با عدد ۹۵، در جایگاه‌‌‌های دوم و سوم قرار گرفته‌‌‌اند. به این ترتیب این بازار با عدد شاخص ۷۹۱، رقابتی‌ترین بازار میان بازارهای صدور کارت است. با مقایسه آمارهای بهمن و اسفند ماه سال گذشته، مشخص می‌شود که عدد شاخص هرفیندال - هیرشمن در بازار کارتهای اعتباری حدود ۴۸۸ واحد رشد داشته است. این درحالی است که عدد این شاخص برای کارتهای برداشت و کارتهای پیشپرداخته به ترتیب ۳ و ۸ واحد افت داشته است.
عملکرد بانک‌ها از صدور و پذیرش تراکنشها
بر اساس آمار این گزارش، بانک ملی ایران بیشترین تعداد صدور و پذیرش تراکنشهای بانکی با مجموع ۴/ ۱ میلیارد تراکنش را داشته و برتر از دیگر بانک‌ها عمل کرده است. پس از این بانک، بانک ملت با ۲/ ۱ میلیارد و بانک سپه با حدود یک میلیارد تراکنش در جایگاه‌‌‌های بعدی قرار گرفته‌‌‌اند. سه بانک موسسه اعتباری توسعه، ایران - ونزوئلا و توسعه صادرات ایران هم کمترین سهم را در کل تراکنشهای بانکی داشته‌‌‌اند. در بخش بررسی مبلغ تراکنشهای بانکی اما جای بانک ملی ایران و بانک ملت جابه‌جا می‌شود. بانک ملت با مجموع ارزش ۶۲/ ۳ میلیون میلیارد ریال در جایگاه نخست قرار گرفته است. پس از آن بانک ملی ایران با ۶/ ۳ میلیون میلیارد ریال در جایگاه دوم و بانک سپه با صادرات با ۷/ ۲ میلیون میلیارد ریال در جایگاه سوم قرار گرفته است.
یکی دیگر از شاخص‌‌‌های مورد اهمیت در بانک‌ها، محاسبه تفاضل ارزش ریالی صادرکنندگی آنها از مبلغ پذیرندگی آنهاست. این شاخص نشان می‌دهد که جریان مبلغی تراکنشهای هر بانک در کدام جهت بوده و به دنبال آن می‌توان تعیین کرد که آیا نقش بانک به عنوان بانک پذیرنده برای وی مقرون به صرفه بوده یا نبوده است. عدد مثبت در این شاخص نشاندهنده عملکرد خوب بانک است، چرا که بیش از آنکه سپرده از آن خارج شده باشد، منابع مالی جذب کرده است. در بررسی این شاخص، بانک سامان با ۲۶۷هزار میلیارد ریال جذب منابع، در صدر قرار دارد. پس از آن نیز بانک ملت با ۲۵۱هزار میلیارد در جایگاه دوم قرار گرفته است. ضعیف‌‌‌ترین عملکرد در این بخش نیز مربوط به بانک ملی ایران بوده که خروج منابع ۶۳۵هزار میلیارد ریالی را تجربه کرده است.
