عملکرد بانک‌ها در حوزه تراکنشها بررسی شد
انحصار در بازار کارتهای اعتباری
اهمیت شاپرک و گزارش‌‌‌های آن
تراکنش‌‌‌های بانکی به کمک ابزارهای پرداخت یکی از مهم‌ترین امور روزمره انسان‌‌‌ها محسوب می‌‌‌شوند. به کمک ابزارهای پرداخت اعتبار از شخصی به شخص دیگر منتقل شده و عملیات انتقال اعتبار بدون دخالت فیزیکی اسکناس‌‌‌ها صورت می‌‌‌پذیرد. به همین منظور سامانه شبکه الکترونیک پرداخت کارتی (به اختصار: شاپرک) پدید آمده تا با یکپارچه‌سازی ارائه‌‌‌دهندگان خدمات پرداخت کارتی، سرعت و امنیت انتقال اعتبار را افزایش دهد. از آنجا که تقریبا تمامی بانک‌ها و موسسات مالی موجود در ایران به این شبکه متصل بوده و خدمات خود را بر بستر آن ارائه می‌دهند، بررسی گزارش‌‌‌های این شبکه می‌تواند اطلاعات خوبی را از عملکرد بخش‌‌‌های مختلف شبکه پرداختی کشور ارائه دهد. در ادامه عملکرد بانک‌ها در بهمن ماه سال‌جاری بر اساس گزارش منتشر شده از شاپرک بررسی خواهد شد.
عملکرد بانک‌ها در بازاریابی خدمات شاپرکی
از سهم بانک‌ها در تعداد و مبلغ کل تراکنش‌‌‌های شبکه بانکی می‌توان عملکرد آنان را در کیفیت ارائه خدمات کارتی و بازاریابی سنجید. بر این اساس، هر بانکی که سهم بیشتری را از این شاخص به دست آورده باشد نشان می‌دهد که عملکرد بهتری در این حوزه داشته است. در بررسی این شاخص سه حوزه کارت‌خوان‌‌‌های فروشگاهی، ابزار پذیرش اینترنتی و ابزار پذیرش موبایلی مورد بررسی قرار می‌‌‌گیرند. به‌طور کلی، بانک ملت با سهم ۷۲/ ۱۷ درصدی از تعداد تراکنشها و سهم ۸۴/ ۱۶ درصدی از مبلغ تراکنشها بیش از دیگر بانک‌ها در حوزه تراکنشها موثر بوده است. پس از این بانک هم، در حوزه کل تعداد تراکنش‌‌‌های بانکی، بانک سپه با سهم ۷۹/ ۱۶ درصدی و در حوزه کل مبلغ تراکنشها بانک ملی ایران با سهم ۸۴/ ۱۲ درصدی قرار دارد.
بر اساس بررسی آمارهای گزارش شاپرک، سه بانک سپه، ملت و ملی ایران به ترتیب بیشترین سهم را از تعداد تراکنش‌‌‌های کارت‌خوان‌‌‌های سطح کشور داشته‌‌‌اند. در حوزه ابزار پذیرش اینترنتی مانند اینترنت بانک‌ها، سه بانک ملی ایران، ملت و کشاورزی پیشتازی کرده و سهم بیشتری را در تعداد تراکنشها به خود اختصاص داده‌‌‌اند. در تراکنش‌‌‌های مربوط به ابزار موبایلی که ازجمله مهم‌ترین آنها می‌توان به کدهای USSD و موبایل بانک‌ها اشاره کرد؛ سه بانک ملت، آینده و قرض‌‌‌الحسنه رسالت بیشترین سهم تراکنشها را داشته‌‌‌اند. در بخش سهم بانک‌ها از ارزش تراکنش‌‌‌های کارتی نیز در حوزه کارت‌خوان‌‌‌ها سه بانک ملت، ملی ایران و صادرات موفق‌‌‌تر از دیگران عمل کرده‌‌‌اند. در موضوع مبلغ ابزار پذیرش اینترنتی سه بانک صادرات، ملت و آینده پیشتاز بوده و در حوزه ابزار پذیرش موبایلی نیز سه بانک ملت، آینده و قرض‌‌‌الحسنه رسالت بهتر از دیگران عمل کرده‌‌‌اند.
بررسی میزان تمرکز خدمات
با اندازهگیری شاخص هرفیندال - هیرشمن می‌توان میزان تمرکز در بازار هر حوزه را بررسی کرد. به عبارت دیگر با کمک این شاخص هم می‌توان متوجه شد که در بازار کدام حوزه رقابت بیشتری وجود دارد و کدام بانک‌ها توان انحصار بالاتر و کدام بانک‌ها توان انحصار پایین‌‌‌تری دارند. هرچه میزان عدد شاخص کمتر باشد، توان انحصار کمتر و در نتیجه بازار رقابتی‌تر و هرچه عدد شاخص بیشتر باشد، میزان انحصار در آن بازار بیشتر و توان انحصاری بانک نیز بالاتر است.
در حوزه کارت‌خوان‌‌‌های فروشگاهی، بانک سپه توان انحصاری بالاتری با عدد شاخص ۳۲۶ نسبت به دیگر بانک‌ها دارد. پس از این بانک نیز به ترتیب بانک‌های ملت و ملی ایران با عدد شاخص ۲۶۹ و ۱۶۴ به ترتیب در جایگاه‌‌‌های دوم و سوم قرار دارند. در حوزه ابزار پذیرش اینترنتی، در جایگاه اول بانک ملی ایران با عدد ۷۲۰ قرار داشته و پس از آن نیز بانک ملت با عدد شاخص ۴۱۶ قرار دارد. اما جایگاه سوم مربوط به بانک کشاورزی است که البته با اختلاف خیلی بالایی از دو بانک دیگر در این جدول قرار گرفته است. این بانک عدد شاخص ۶۱ واحد را به ثبت رسانده است. این موضوع نشان می‌دهد دو بانک ملی و ملت نسبت به دیگران توان ایجاد انحصار بیشتری دارند.
در حوزه ابزار پذیرش موبایلی هم بانک ملت با عدد ۳۰۹۴ با اختلاف بالایی از دیگر بانک‌ها، بیشترین توان انحصاری را نسبت به دیگران در اختیار دارد. پس از آن نیز بانک آینده و بانک قرض‌‌‌الحسنه رسالت هرکدام با عدد شاخص ۲۰۸ و ۱۶۸ به ترتیب در جایگاه‌‌‌های بعدی قرار دارند. بررسی اعداد شاخص هرفیندال - هیرشمن نشان می‌دهد که بازار کارت‌خوان‌‌‌ها با عدد ۹۷۸ کمترین میزان انحصار را داشته و حوزه ابزار پذیرش موبایلی بیشترین میزان انحصار را با عدد ۳۵۳۱ نسبت به دیگر ابزارها به ثبت رسانده است. عدد این شاخص برای حوزه ابزارهای پذیرش اینترنتی هم ۱۳۸۵ واحد است.
بررسی گزارش دی ماه و بهمن ماه نیز نشان می‌دهد که شاخص هرفیندال - هیرشمن در حوزه کارت‌خوان‌‌‌های فروشگاهی با افت ۶واحدی روبه‌رو بوده است. این شاخص در حوزه ابزار پذیرش اینترنتی هم افت ۴واحدی داشته است. اما ابزار پذیرش موبایلی رشد ۹۸۱ درصدی را تجربه کرده است که نشان می‌دهد سرعت انحصار در این بازار درحال افزایش است.
تعداد کارتهای فعال در سامانه شاپرک
در سامانه شاپرک، به‌طور کلی سه دسته کارت بانکی وجود دارد. دسته اول کارت برداشت، دسته دوم کارت اعتباری و دسته سوم کارت پیشپرداخته مانند بنکارت و کارتهای هدیه قرار دارند. در بهمن ماه سال‌جاری به‌طور کلی حدود ۱۴۱ میلیون کارت بانکی فعال وجود داشته است که نسبت به دی ماه ۱۸/ ۱درصد کاهش داشته است. از این ۱۴۱ میلیون کارت فعال، ۱۳۶ میلیون آن کارت برداشت، ۶۵۵هزار عدد آن کارت اعتباری و تقریبا ۳/ ۶ میلیون آن نیز کارتهای پیشپرداخته بوده‌‌‌اند. با توجه به آمار بهمن سال‌جاری، تعداد کارتهای برداشت حدود ۷۲/ ۱درصد کاهش داشته و تعداد کارتهای پیشپرداخته حدود ۱۰درصد و تعداد کارتهای اعتباری هم حدود ۴درصد افزایش داشته است.
سهم بانک‌ها از تعداد هر یک از انواع کارتهای بانکی
با توجه به آمار گزارش اقتصادی شاپرک، بیشترین میزان کارتهای تراکنش‌دار مربوط به بانک ملی ایران با سهم ۱۸/ ۲۱ درصدی بوده است. پس از این بانک، بانک سپه با سهم ۵۲/ ۱۱ درصدی و بانک ملت با سهم ۰۴/ ۱۱ درصدی قرار دارند. باتوجه به این آمار، بیشترین میزان کارتهای برداشت تراکنش‌دار مربوط به بانک ملی ایران با سهم حدودا ۲۲درصدی بوده است. پس از آن نیز بانک سپه با ۱۲درصد و بانک ملت با ۱۱درصد قرار دارند. در بخش کارتهای فعال اعتباری، بانک ملی ایران با ۸۴درصد رتبه نخست را به خود اختصاص داده است. پس از آن نیز پست بانک با اختلافی فاحش، سهمی ۱۱/ ۵درصد و بانک تجارت با ۲۷/ ۳درصد جایگاه‌‌‌های بعدی را به خود اختصاص داده‌‌‌اند.
در بحث عرضه کارتهای پیشپرداخته نیز بانک ملی با صدور ۱۴درصد از این کارت‌‌‌ها، در جایگاه اول قرار دارد. پس از بانک ملی نیز بانک ملت و پارسیان هرکدام با سهم ۱۱ و ۱۰ درصدی در جایگاه‌‌‌های بعدی قرار دارند. با توجه به آمارهای بالا بیشترین سهم از تعداد کارتهای بانکی تراکنش‌دار در هر سه نوع کارت برداشت، کارت اعتباری و کارت هدیه و بنکارت به ترتیب با ۵۶/ ۲۱درصد، ۸۴درصد و ۱۴درصد متعلق به بانک ملی ایران بوده است.
انحصار در بازار صدور کارت
در این بخش از گزارش، باز هم به کمک شاخص هرفیندال - هیرشمن تلاش شده تا میزان انحصار در بازار صدور کارت سنجیده شود. بر اساس داده‌‌‌های این گزارش، بانک ملی ایران با عدد ۷۰۴۶، قدرت بسیار بالایی در ایجاد انحصار در بازار صدور کارتهای اعتباری در اختیار دارد. به‌طوری که در جایگاه دوم قدرت انحصار، پست بانک با عدد شاخص ۲۴ واحدی قرار دارد. کل عدد شاخص برای اندازهگیری میزان انحصار در صدور این نوع کارت، ۷۰۹۱ است که نشان از انحصار بالا در بازار صدور این کارت دارد. در بازار صدور کارتهای برداشت، باز هم بانک ملی ایران با عدد ۴۵۰ در جایگاه صدر قدرت انحصار قرار دارد. پس از آن هم بانک‌های سپه و ملت با عدد شاخص ۱۳۶ و ۱۲۲ قرار دارند. عدد کل شاخص برای این بازار نیز ۱۰۲۶ است که نشان می‌دهد این بازار میان سه بازار اصلی صدور کارتهای بانکی، در جایگاه دوم انحصار قرار دارد.
در بازار صدور کارتهای هدیه و بنکارت، دوباره بانک ملی ایران با عدد ۲۰۸ در جایگاه اول قرار دارد. پس از آن هم بانک ملت با عدد ۱۳۶ و بانک پارسیان با عدد ۱۱۷، در جایگاه‌‌‌های دوم و سوم قرار گرفته‌‌‌اند. به این ترتیب این بازار با عدد شاخص ۷۹۹، رقابتی‌ترین بازار میان بازارهای صدور کارت است. با مقایسه آمارهای دی و بهمن ماه سال‌جاری، مشخص می‌شود که عدد شاخص هرفیندال - هیرشمن در بازار کارتهای اعتباری حدود ۴۶ واحد کاهش داشته است. این درحالی است که عدد این شاخص برای کارتهای برداشت و کارتهای پیشپرداخته به ترتیب ۱۲ و ۱۷ واحد افت داشته است.
عملکرد بانک‌ها در صدور و پذیرش تراکنشها
بر اساس آمار این گزارش، بانک ملی ایران بیشترین تعداد صدور و پذیرش تراکنش‌‌‌های بانکی با مجموع ۲/ ۱ میلیارد تراکنش را داشته و برتر از دیگر بانک‌ها عمل کرده است. پس از این بانک، بانک ملت با ۰۸/ ۱ میلیارد و بانک سپه با حدود یک میلیارد تراکنش در جایگاه‌‌‌های بعدی قرار گرفته‌‌‌اند. سه بانک ایران - ونزوئلا، توسعه صادرات ایران و صنعت و معدن هم کمترین سهم را در کل تراکنش‌‌‌های بانکی داشته‌‌‌اند. در بخش بررسی مبلغ تراکنش‌‌‌های بانکی اما جای بانک ملی ایران و بانک ملت جابه‌جا می‌شود. بانک ملت با مجموع ارزش ۸۸/ ۲ میلیارد میلیارد ریال در جایگاه نخست قرار گرفته است. پس از آن بانک ملی ایران با ۸۶/ ۲ میلیارد میلیارد ریال در جایگاه دوم و بانک سپه با ۱/ ۲ میلیارد میلیارد ریال در جایگاه سوم قرار گرفته است.
یکی دیگر از شاخص‌‌‌های مورد اهمیت در بانک‌ها، محاسبه تفاضل ارزش ریالی صادرکنندگی آنها از مبلغ پذیرندگی آنهاست. این شاخص نشان می‌دهد که جریان مبلغی تراکنش‌‌‌های هر بانک در کدام جهت بوده و به دنبال آن می‌توان تعیین کرد که آیا نقش بانک به عنوان بانک پذیرنده برای وی مقرون به صرفه بوده یا نبوده است. عدد مثبت در این شاخص نشان‌‌‌دهنده عملکرد خوب بانک است، چرا بیش از آنکه سپرده از آن خارج شده باشد، منابع مالی جذب کرده است. در بررسی این شاخص، بانک ملت با ۲۲۷هزار میلیارد ریال جذب منابع، در صدر قرار دارد. پس از آن نیز بانک سامان با ۲۱۵هزار میلیارد در جایگاه دوم قرار گرفته است. ضعیف‌‌‌ترین عملکرد در این بخش نیز مربوط به بانک ملی ایران بوده که خروج منابع ۴۹۴هزار میلیارد ریالی را تجربه کرده است.
