«بیمه» چگونه به‌ایران آمد؟ ساختمان قدیمی بیمه ایران

ورود بیمه به ایران

اگرچه برخی از پژوهشگران معتقدند سابقه بیمه در ایران به دوران اساطیری یا به عبارتی پادشاهی کی‌‌قباد بازمی‌‌گردد، با این حال صحبت از بیمه در ایران، با تعریف امروزی از زمان ناصر‌‌الدین شاه آغاز شد. اسناد تاریخی بیانگرآن هستند امتیاز تاسیس اداره حمل و نقل و سازمان بیمه سراسر ایران در سال ۱۲۶۹ هجری شمسی توسط ناصرالدین شاه به لازار پولیاکف که شخصی روسی بود واگذار شد. از آنجا که پولیاکف در مدت ۳ سال به تعهدات مندرج در قرارداد عمل نکرد، قرارداد مذکور لغو شد. بنابراین باوجود آنکه در دوران ناصرالدین شاه نخستین قدم برای تاسیس بیمه در ایران برداشته شد، با‌‌لفعل شدن فعالیت‌‌های بیمه‌‌گری تا دوران احمدشاه به طول انجامید. قدیمی‌‌ترین شرکت‌‌هایی که در ایران به فعالیت بیمه‌‌گری پرداختند دو موسسه روسی با نام‌‌های «نادژدا» و «کافکازمرکوری» بودند که در حدود سال ۱۲۸۹ هجری شمسی و در سال‌هایی ابتدایی حکومت احمدشاه فعالیت خود را آغاز کردند.

این سرآغاز فعالیت بیمه به صورت مدرن در ایران بود و پس از آن شرکت‌‌های دیگری از کشورهای مختلف به تاسیس نمایندگی بیمه در ایران پرداختند. برای مثال پس از آغاز فعالیت شرکت‌‌های روسی مذکور، شرکت بیمه انگلیسی «آلیانس» نمایندگی خود را در ایران تاسیس کرد. پس از فعالیت‌‌های اولیه در زمینه بیمه‌‌گری، به تدریج بر تعداد شرکت‌‌های بیمه در ایران افزوده شد. به عبارتی می‌توان گفت در سال‌های بعدی فعالیت‌‌های بیمه در ایران در دست شرکت‌‌های بیمه خارجی مانند رویال، ویکتوریا، ایگل استار، یورکشایر، ناسیونال سوئیس، فینیکس و اتحاد‌‌الوطنی بود. در سال ۱۳۱۰ یعنی در سال‌های ابتدایی حکومت رضا شاه قانون ثبت شرکت‌‌ها به تصویب رسید، که مطابق آن مقرر شد همه شرکت‌‌های بیمه، اعم از ایرانی و خارجی، مکلفند کلیه قراردادهای مربوط به بیمه را به زبان فارسی تنظیم کنند و در مقابل بیمه‌شدگان ایرانی فقط متن فارسی سندیت خواهد داشت. نکته قابل توجه در این دوران آن است که با وجود مشکلات ناشی از تفاوت زبان و ...، بیمه‌پرداز برای انتخاب بیمه‌‌گر و انعقاد قرارداد دارای گزینه‌های فراوانی بوده است.

بیمه در ایران تاسیس می‌شود

چهار سال پس از تصویب قانون ثبت شرکت‌‌ها، شرکت سهامی بیمه ایران توسط علی‌اکبر داور، وزیر دارایی وقت در دوران پهلوی اول تاسیس شد. سرمایه اولیه این شرکت ۲ میلیون تومان بوده است. نخستین بیمه صادر شده توسط شرکت سهامی بیمه ایران بیمه آتش‌سوزی بوده که برای منزل داور صادر شد. یک سال پس از تاسیس بیمه در ایران مجموع حق بیمه دریافتی توسط شرکت حدود ۵۹۶ هزارتومان بوده است. ریشه‌یابی در زمینه چرایی شکل‌گیری اقتصاد دولتی در ایران نشان می‌دهد که آغاز دخالت مستقیم دولت در اقتصاد به صورت بنگاهداری دولتی در سطح گسترده به سال‌های حکومت پهلوی اول باز‌می‌‌گردد. نحوه شکل‌‌گیری بنگاه‌های دولتی و تامین مالی آنها نشان می‌دهد که در نیمه دوم حکومت پهلوی با ابتکار علی‌اکبر داور، بنگاهداری دولتی با شتاب زیادی در اقتصاد ایران رایج می‌شود. پس جای تعجبی نیست که چرا نخستین شرکت بیمه ایرانی توسط دولت ایران تاسیس شده است. 

پس از تشکیل این شرکت دولت توانست بر بازار بیمه و سرمایه و فعالیت شرکت‌‌های بیمه داخلی و خارجی کنترل و نظارت خود را اعمال کند. داور معتقد بود دولت در ابتدا باید چنین کارهایی را انجام داده و پس  از نشان دادن چگونگی انجام و فواید آن به مردم، هر رشته را به خود مردم واگذارد؛ پس از داور نیز دولت‌ها مداخلات خود در فعالیت‌‌های اقتصادی را با چنین استدلال‌هایی توجیه کردند، اما آنچه به وضوح مشخص است آغاز چنین فعالیت‌‌هایی توسط دولت به راحتی صورت می‌گیرد، اما واگذاری آنها به آسانی امکان‌پذیر نیست. برای مثال در سال ۱۳۳۱ دولت دکتر محمد مصدق با افزایش ضمانت‌نامه بانکی موسسات خارجی موجب شد که تنها سه نمایندگی بیمه خارجی در ایران به کار خود ادامه دهند. این نمایندگی‌‌ها اتحاد‌‌الوطنی (لبنان)، اینگستراخ (شوروی) و یورکشایر (انگلستان) بودند.

با این حال می‌توان گفت با وجود پایه‌‌گذاری و مداخلات این‌چنینی دولت‌ها در امور بیمه تا پیش از انقلاب اسلامی، این صنعت کمتر از بخش‌های دیگر اقتصاد در سیطره دولت‌ها بود. تا پیش از انقلاب در ایران یک شرکت بیمه دولتی تحت عنوان بیمه ایران و ۱۲ شرکت بیمه خصوصی و دو نمایندگی خارجی فعالیت می‌کردند. اما تنها بیمه دولتی، یا به عبارتی بیمه ایران، از سایر بیمه‌های خصوصی ۲۵درصد بیمه اتکایی دریافت می‌کرد. در واقع تمام بیمه‌های خصوصی توسط یک بیمه دولتی، بیمه می‌شدند. بنابراین بیمه ایران هم به عنوان یک رقیب برای شرکت‌‌های بیمه خصوصی، هم به عنوان یک شریک در قرارداد‌‌های آنها محسوب می‌شد. به دلیل تناقضاتی که این سیستم به وجود می‌‌آورد بیمه مرکزی در سال۱۳۵۰ تاسیس شد که وظیفه اصلی آن سیاستگذاری، نظارت و کنترل شرکت‌‌های بیمه بود و دولت از این طریق نظارت و سیاست‌های خود را بر شرکت‌‌های بیمه اعمال می‌کرد.

سلب مالکیت از بخش خصوصی

در ۴ تیر ۱۳۵۸ بنابر تصمیم شورای عالی انقلاب ۱۲ شرکت خصوصی بیمه ملی اعلام شدند و پروانه فعالیت دو نمایندگی خارجی باقی‌‌‌مانده در ایران لغو شد. به این ترتیب همه شرکت‌‌های بیمه به صورت مالکیت عمومی در اختیار دولت قرار گرفتند. در سال ۱۳۶۷ از ادغام ۱۰ شرکت بیمه که تا پیش از انقلاب خصوصی بودند، یک شرکت بیمه دولتی تحت عنوان بیمه دانا به وجود آمد که تنها اجازه فعالیت در بخش بیمه اشخاص به آن داده شده بود و مدتی بعد اجازه فعالیت در بخش بیمه اموال نیز به این شرکت داده شد. می‌توان گفت حدود دو دهه یعنی از سال ۱۳۵۸ تا سال ۱۳۷۹ عملا شرکت بیمه خصوصی در ایران وجود نداشت. در سال ۱۳۷۹ بر اساس مصوبه هیات وزیران، موسسات بیمه ایرانی و خارجی در مناطق آزاد کشور اجازه فعالیت یافتند. همچنین در همین سال شورای عالی بیمه اجازه تاسیس موسسات بیمه غیردولتی را صادر کرد که منجر به تاسیس مجدد بیمه‌های خصوصی در ایران شد. طبق گفته مجید بهزادپور، رئیس کل بیمه مرکزی ایران در سال گذشته، سهم بخش خصوصی در صنعت بیمه نزدیک به ۶۷ درصد است با وجود این بیش از ۹۰ درصد بازار اتکایی کشور بر عهده بیمه مرکزی است.