تحریم و تورم، چگونه باعث افزایش جمعیت ندارها می‌شوند؟
دو بال پرواز فقر
در این نشست علی ربیعی، دستیار رئیس‌جمهور، نیز حضور داشت و در سخنان خود به نقش تحریمها در گسترش نرخ فقر اشاره کرد. بر اساس سخنان او، تحریم‌های اقتصادی یکی از مهم‌ترین دلایل ناکارآمدی سیاست‌های فقرزداست و این تحریمها، با کاهش رشد اقتصادی، محدودیت در سرمایه‌گذاری و افزایش تورم، زمینه گسترش فقر را فراهم کرده‌اند. علاوه بر تحریمها یکی از مهم‌ترین دلایل گسترش فقر در ایران، تورم‌های بالا و مزمن است که موجب کاهش قدرت اقتصادی مردم شده است.
اسماعیل گرجی‌پور، معاون رفاه وزیر کار، نیز با اشاره به اثرات مخرب تورم ۴۰درصدی، گفت: «این تورم مزمن، ناشی از محدودیت‌های تحریمی و مدیریت ناکارآمد، سیاست‌های فقرزدا را تضعیف کرده است.» جواد صالحی اصفهانی، استاد دانشگاه ویرجینا، با اشاره به اهمیت فقر چندبعدی بیان کرد: «مسکن یکی از عوامل اصلی تشدید فقر در کشور است.» در‌حال‌حاضر بسیاری از اقتصاددانان معتقدند که رفع تحریمها و مهار تورم یکی از مهم‌ترین پیش‌نیاز‌های کاهش فقر در جامعه است.
تحریم و فقرزایی
نگاهی به تجربه بسیاری کشورها نشان می‌دهد که دولت‌ها برای کاهش فقر در جامعه سعی در تحریک رشد اقتصادی داشتهاند. برای مثال با تسهیل مسیر ورود سرمایه‌های خارجی، سعی در ایجاد تنوع در مشاغل موجود جامعه و افزایش سطح دستمزدها داشتهاند. با‌این‌حال تحریم پدیده‌ای است که آثار معکوس بر رشد اقتصادی و سطح دستمزدها دارد. در سال‌های گذشته تحریم‌های اقتصادی یکی از عوامل مهم در افزایش نرخ فقر در جامعه بوده است.
علی ربیعی به اثرات تحریم بر گسترش فقر اشاره کرد و گفت: «بخشی از ناکارآمدی سیاست‌های فقرزدا در ایران ناشی از عوامل بیرونی است. زیست درازمدت در دوران تحریم هم امیدزداست هم جامعه را از احساس اطمینان تهی می‌کند و در نهایت منجر به زندگی در شرایط ریسک می‌شود.» ربیعی در این نشست به بروکراسی آسیب‌خورده، مدیریت‌های فامیلی و نبود نخبه‌گرایی در سیاستگذاری اشاره کرد و گفت این مشکلات مانع ایجاد سیاست‌های رفاهی موثر شده‌اند. ربیعی همچنین تعارض منافع و فساد را از عوامل اصلی ناکارآمدی سیاست‌های فقرزدا دانست و بیان کرد که این عوامل سیاستگذاری معطوف به حل مسائل را دشوار کرده‌اند. او هشدار داد که فقر از حالت استثنا به قاعده تبدیل شده است، به‌طوری‌که سقوط افراد در صدک‌های پایین جامعه به امری رایج بدل شده و برنامه‌ریزی برای فقرزدایی را پیچیده کرده است. ربیعی در نهایت تاکید کرد که بروکراسی ناکارآمد و سیاست‌های نادرست، توان مدیریت و کاهش فقر را از کشور گرفته‌اند.
۲۷درصد مردم درگیر فقر هستند
ابراهیم صادقی‌فر، رئیس موسسه کار و تامین اجتماعی، در این نشست به ارائه تصویر کمی از شرایط فقر پرداخت. او در ابتدای سخنان خود گفت: «موضوع فقر به‌عنوان یک چالش اساسی در کشورها مطرح است و بیش از ۴۱۶میلیون نفر در دنیا دچار فقر شدید هستند.» او همچنین افزود: «نسبت فقر بین زنان و مردان ۳۰۷میلیون به ۳۰۶میلیون نفر است و بیش از ۳۵۰میلیون نفر آنها کمتر از ۱۵ سال دارند.»
پیش از این مرکز پژوهش‌‌های مجلس اعلام کرده بود که نرخ فقر در سال ۱۴۰۲ معادل ۳۰درصد بوده است. به عبارت دیگر یک‌سوم از ایرانیان توانایی برآورده کردن نیازهای اساسی خود را ندارند. با‌این‌حال صادقی‌فر در نشست مذکور به ارائه آمارهای جدید درباره وضعیت فقر پرداخت و گفت: «بین ۲۲ تا ۲۷درصد مردم درگیر فقر بوده و در تامین حداقل نیازهای اساسی دچار مشکل هستند.» او همچنین درباره رویارویی با مساله فقر توضیح داد: «با اهرم اقتصادی به جنگ فقر رفتن اشتباه است و باید ریشه‌های آن را در موضوعات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دنبال کرد.»
رئیس موسسه کار و تامین اجتماعی در نهایت بیان کرد: «سیاستگذاری در دولت‌های مختلف کاملا در کاهش یا افزایش فقر در جامعه در کنار عواملی مانند جنگ و کرونا تاثیرگذار بوده است. باید دید چرا با وجود منابع نفتی همچنان جامعه درگیر فقر است؟ سهم ساختارهای اجتماعی و فرهنگی در بازتولید فقر چه بوده است؟ پاسخ دادن به این سوالات باعث می‌شود در جهت فقرزدایی قدم‌های درستی برداریم.»
اهمیت رشد فراگیر در فقرزدایی
در سال‌های گذشته بسیاری از دولت‌ها بر مساله فقرزدایی تاکید کرده‌اند. این در حالی است که نرخ فقر و شکاف فقر به‌مرور افزایش یافته و سیاست‌های بازتوزیعی و اعطای یارانه نقدی نتوانسته است از گسترش فقر جلوگیری کند. اسماعیل گرجی‌پور، معاون رفاه و امور اقتصادی وزیر کار، نیز در این نشست حضور داشت و در زمینه عدم موفقیت سیاست‌های فقرزدا گفت: «حمایت از فقرا در کنار سیاست‌هایی که مدام تولید فقر می‌کند، باعث می‌شود در فقرزدایی به‌خوبی عمل نکنیم.»
او در این باره توضیح داد: «دو رویکرد در حمایت از فقرا وجود دارد، یکی حمایت قیمتی و دیگری حمایت درآمدی است؛ برخی از پژوهشگران اعتقاد دارند حمایت قیمتی نتوانسته عمق جامعه را هدف قرار دهد و از طریق حمایت درآمدی با توجه به حداقل استانداردها می‌توان منابع را عمیق‌تر تجمیع کرد و افراد بیشتری را پوشش داد.»
بررسی تجربه بسیاری از کشورها نشان می‌دهد که رشد اقتصادی عموما به مثابه پادزهر فقر در جامعه عمل می‌کند. با‌این‌حال ممکن است در برخی از موارد رشد اقتصادی به کاهش فقر منجر نشود.
گرجی‌پور نیز در این نشست بیان کرد: «از منظر بسیاری از اقتصاددان‌ها نمی‌توان گفت بین اشتغال و رشد اقتصادی رابطه قوی‌ای وجود دارد. در سال‌هایی که با رشد اقتصادی مواجه بودیم، این رشد منجر به اشتغال نشده است. دلیل اصلی این است که بنگاه‌های بزرگ که نقش لوکوموتیو اقتصاد را ایفا می‌کنند، به بنگاه‌های کوچک متصل نیستند و به دلیل رانت‌هایی که دارند، نیازی به مشارکت با بنگاه‌های کوچک نمی‌بینند و همین مساله اشتغال در بنگاه‌های کوچک را با مشکل مواجه کرده است.» اقتصاددانان نیز معتقدند که در زمینه فقرزدایی در یک جامعه آنچه از اهمیت بالایی برخوردار است، رشد اقتصادی فراگیر است.
مسکن؛ عامل اصلی تشدید فقر
در سال‌های گذشته عواملی مانند تورم شدید در بخش مسکن در ایران و همچنین رشد نابرابر درآمدها و قیمت مسکن موجب شده است که درآمد خانوارها با سرعت بسیار کمتری نسبت به رشد قیمت مسکن افزایش پیدا کند. در نتیجه در حدود یک دهه گذشته خرید خانه برای بسیاری از ایرانیان امکان‌ناپذیر شده است.
در نشست مذکور جواد صالحی اصفهانی، استاد اقتصاد دانشگاه ویرجینیای آمریکا، با تاکید بر اهمیت تحلیل شاخص‌های فقر چندبعدی، اظهار کرد: «بررسی این شاخص‌ها نشان می‌دهد که تحریمها تاثیر چشمگیری در گسترش فقر داشتهاند.» او در سخنان خود به ناکارآمدی برخی بازارها در ایران اشاره کرد و گفت: «بازارهای کلیدی مانند آموزش، بهداشت و مسکن عملکرد مناسبی ندارند. به‌ویژه بخش مسکن یکی از عوامل اصلی تشدید فقر در کشور است. با وجود میزان عرضه موجود و نسبت آن به تقاضا، تغییرات قیمتی مطلوبی در این حوزه مشاهده نمی‌شود.»
صالحی اصفهانی در زمینه نقش دولت در زمینه فقر ایرانیان در حوزه مسکن گفت: «دولت باید به مسائل بازار مسکن توجه ویژه‌ای داشته باشد و مانند بازارهای آموزش و بهداشت، برای رفع مشکلات آن برنامه‌ریزی کند تا از گسترش فقر چندبعدی جلوگیری شود.»
یارانه انرژی عامل فقر است؟
نگاهی به مباحث مربوط به فقر در جامعه نشان می‌دهد که فقر درآمدی تنها یکی از ابعاد فقر در جامعه است و مسائل دیگری نظیر وضعیت محیط‌زیست و دسترسی به امکانات زیرساختی در سنجش فقر در یک جامعه از اهمیت بالایی برخوردار است.
معصومه ابتکار نیز در نشست «افق‌گشایی موضوع فقر» به مسائل مربوط به محیط اشاره کرد و گفت: «ما باید در چهارچوب توسعه پایدار، میان توسعه اقتصادی، محیط‌زیست و فقر انسانی تعادل ایجاد کنیم. امروزه تغییرات اقلیمی و خشکسالی نقشی جدی در افزایش فقر در برخی مناطق دارد.» او در سخنان خود به افزایش آلوده‌سازی منابع آب نیز به‌عنوان یکی از عوامل رشد فقر اشاره کرد و افزود که مسوولیت اجتماعی شرکت‌ها در کاهش تولید کربن و آلوده‌سازی ضروری است. ابتکار تصریح کرد که از سال ۱۹۷۵ به‌این‌سو، ایران از ظرفیت منابع محیط‌زیستی بیش از حد استفاده کرده است که این روند به‌ویژه در توسعه فقر نقش مهمی ایفا کرده است.
او بر نقش گرمایش زمین در افزایش مصرف آب کشاورزی، خشکسالی، تبخیر بیشتر، فرسایش خاک و سیل نیز تاکید کرد و گفت که این عوامل باعث افزایش فقر در مناطق پیرامونی و بالا رفتن هزینه‌های درمانی برای فرودستان می‌شود. همچنین، این مشکلات به افزایش بحران مهاجرت از روستا به شهر منجر شده است. ابتکار در سخنان خود به این مساله اشاره کرد که برای کاهش فقر و نابرابری، سیاست‌های فقرزدایی باید پیوست توسعه پایدار و حفاظت از محیط‌زیست داشته باشد.
او در نهایت به یارانه سوخت اشاره کرد و گفت که این یارانه‌ها، به‌ویژه در زمینه مصرف انرژی و تولید آلاینده‌ها، به‌جای کمک به فقرزدایی، موجب تشدید فقر می‌شود. او در نهایت به تاخیر ایران در پیوستن به توافق‌نامه پاریس اشاره کرد و بر لزوم اصلاح حکمرانی آب و تغییرات اقلیمی تاکید کرد.
