چرا سیاست‌های فعال بازار کار موثر نبوده‌اند؟
آسیب‌شناسی سیاست‌های اشتغال‌زا
اجرای سیاست‌های فعال بازار کار در ایران با چالش‌های متعددی مواجه است که مانع از تحقق اهداف این سیاست‌ها می‌شود. تجربه سال‌های گذشته در زمینه اجرای فعال بازار کار نشان می‌دهد که این سیاست‌ها به دلایلی مانند فقدان زیرساخت‌های فنی و مالی، عدم توجه به مشارکت جمعی و نظر تمام ذی‌نفعان و عدم پیش‌بینی انعطاف در برنامه‌ها، عملکرد موثری نداشته‌اند. در چنین شرایطی پیشنهاد می‌شود که این سیاست‌ها به‌صورت یک بسته ترکیبی در کنار سایر سیاست‌های اقتصادی دولت قرار گیرد و به‌صورت سالانه در قوانین بودجه سهم مشخصی از اعتبارات برای اجرای آنها در نظر گرفته شود. این رویکرد می‌تواند به تامین منابع مالی و بهبود شرایط اشتغال کمک کند. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش «سیاست‌های مداخله فعال در بازار کار» ابعاد مختلف این مساله را مورد بررسی قرار داده است.
تصویر چالش‌های بازار کار ایران
در سال‌های گذشته بازار کار ایران با چالش‌های جدی مواجه بوده که تاثیرات منفی چشمگیری بر اشتغال و کیفیت زندگی داشته است. بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، یکی از مشکلات اصلی عدم تطابق مهارت‌های افراد با نیازهای بازار کار است. برای مثال بسیاری از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی با نیازهای واقعی بازار کار همخوانی ندارند. این عدم تطابق باعث می‌شود که بسیاری از جوانان با وجود تحصیلات عالی، نتوانند شغل مناسب پیدا کنند و در نتیجه نرخ بیکاری در این قشر به‌شدت افزایش یابد. علاوه بر این، نرخ بالای بیکاری در میان جوانان و قشر تحصیل‌کرده، به همراه اشتغال غیررسمی و ناپایدار، از دیگر چالش‌های جدی بازار کار به شمار می‌آید. همچنین، عدم توازن منطقه‌ای موجب شده است که برخی مناطق کشور با نرخ بیکاری بالا و برخی دیگر با کمبود نیروی کار مواجه شوند. نکته قابل توجه دیگر، نرخ مشارکت پایین زنان در بازار کار است. در ایران به دلیل موانع اجتماعی و فرهنگی، فرصت‌های شغلی کمتری برای زنان وجود دارد. همچنین مشکلات اقتصادی کلان مانند تورم بالا و نوسانات ارزی نیز بر وضعیت بازار کار تاثیر منفی گذاشته‌اند.
سیاست‌های فعال بازار کار چیست؟
سیاست‌های فعال بازار کار به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌شود که هدف آنها افزایش اشتغال و بهبود کیفیت شغل‌هاست. این سیاست‌ها شامل برنامه‌هایی برای آموزش، مشاوره شغلی، حمایت از کارآفرینی و ایجاد مشوق‌هایی برای استخدام افراد بیکار است. هدف اصلی این سیاست‌ها افزایش کمیت و کیفیت اشتغال است؛ به‌طوری‌که نه تنها تعداد شغل‌ها افزایش یابد، بلکه کیفیت آنها نیز ارتقا پیدا کند. برنامه‌های آموزشی برای ارتقای مهارت‌های نیروی کار و تطابق آنها با نیازهای بازار، یارانه‌های دستمزد برای تشویق کارفرمایان به استخدام افراد بیکار، خدمات استخدامی و کمک به جست‌وجوی شغل برای افراد جویای کار و حمایت از کسب‌وکارهای کوچک و متوسط برای ایجاد فرصت‌های شغلی جدید از جمله مصداق‌های سیاست‌های فعال بازار کار است. اجرای موثر این سیاست‌ها نیازمند مراحل مشخصی است که شامل تحلیل وضعیت بازار کار، طراحی برنامه‌های آموزشی متناسب با نیازهای واقعی، اجرای برنامه‌ها و ارزیابی و نظارت بر عملکرد آنها است. با توجه به چالش‌های موجود در بازار کار ایران، طراحی و اجرای سیاست‌های فعال بازار کار می‌تواند به کاهش بیکاری و افزایش کیفیت اشتغال کمک کند. همچنین این سیاست‌ها باید با توجه به تجربیات موفق جهانی و نیازهای خاص جامعه ایران طراحی شوند تا بتوانند اثرگذاری لازم را داشته باشند.
الگوی‌های جهانی بهبود بازار کار
بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس برخی کشورها در زمینه اجرای سیاست‌های فعال بازار کار موفقیت‌های چشمگیری داشته‌اند که می‌تواند الگوی مناسبی برای ایران باشد. به‌عنوان مثال، سوئد با استفاده از سیستم آموزش و پرورش قوی، توانسته است نرخ بیکاری را به حداقل برساند. این کشور برنامه‌هایی برای آموزش مجدد کارکنان بیکار ارائه می‌دهد که باعث افزایش توانمندی آنها می‌شود. آلمان نیز با استفاده از مدل «آموزش دوگانه» که ترکیبی از آموزش عملی و نظری است، به افزایش مهارت‌های نیروی کار و کاهش بیکاری جوانان کمک کرده است. این مدل به دانش‌آموزان این امکان را می‌دهد که همزمان با تحصیل، تجربه عملی نیز کسب کنند.
دانمارک نیز با استفاده از «مدل flexicurity» که ترکیبی از انعطاف‌پذیری در استخدام و امنیت شغلی است، توانسته است نرخ بیکاری را کاهش دهد و همزمان امنیت شغلی را برای کارکنان فراهم کند. علاوه بر این ترکیه با اجرای برنامه‌های آموزشی متناسب با نیازهای بازار و ایجاد مشوق‌های مالی برای کسب‌وکارها، توانسته است فرصت‌های شغلی جدیدی ایجاد کند. این کشور روی توسعه مهارت‌های جوانان تمرکز ویژه‌ای دارد تا بتواند از پتانسیل نیروی کار خود به بهترین نحو استفاده کند. این تجارب موفق نشان‌دهنده اهمیت ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای اجرای سیاست‌های فعال بازار کار است که می‌تواند به بهبود وضعیت اشتغال در ایران کمک کند.
توصیه سیاستی
بر اساس این گزارش، برای رفع چالش‌ها و موانع موجود در بازار کار ایران می‌توان اقدامات مختلفی انجام داد. یکی از مهم‌ترین اقدامات در این زمینه تقویت نظام آموزشی در کشور است. توسعه برنامه‌های آموزشی متناسب با نیازهای واقعی بازار باید در اولویت قرار گیرد تا مهارت‌های مورد نیاز صنعت آموزش داده شود. در قدم بعدی دولت می‌تواند حمایت مالی از کسب‌وکارها را افزایش دهد. ایجاد مشوق‌هایی برای استخدام جوانان و تامین مالی پروژه‌های کوچک و متوسط می‌تواند به ایجاد فرصت‌های شغلی جدید کمک کند. همچنین ارتقای فرهنگ کارآفرینی در بین جوانان می‌تواند در این مسیر راهگشا باشد. ترویج فرهنگ کارآفرینی از طریق برگزاری دوره‌های آموزشی در زمینه مدیریت کسب‌وکار می‌تواند جوانان را تشویق کند تا کسب‌وکارهای خود را راه‌اندازی کنند. در نهایت، توجه به مشارکت اجتماعی و همکاری بین نهادهای مختلف نیز ضروری است. ایجاد زیرساخت همکاری بین دولت، بخش خصوصی و نهادهای اجتماعی می‌تواند به اجرای موثر سیاست‌های فعال بازار کار کمک کند.
