مرکز پژوهش‌های مجلس بررسی کرد
راهکار کارشناسی مدیریت پسماند
در کشورهای در حال توسعه به واسطه عدم‌وجود شیوه‌نامه و دستورالعمل‌های مناسب برای جمع‌آوری، بازیافت و دفع جزء ویژه پسماند عادی، مدیریت این دسته از پسماندها با موانع متعددی مواجه است. از آنجا که این مساله از اهمیت بالایی برخوردار است، پیشنهاد می‌شود برای ارتقای مدیریت جزء ویژه پسماند عادی در کشور، راهکارهایی مانند تدوین شیوه‌نامه اجرایی مدیریت جزء ویژه پسماند عادی، محاسبه و اخذ بهای هوشمند خدمات مدیریت پسماند، افزایش آگاهی عمومی و ارتقای حکمرانی مشارکتی مورد توجه قرار بگیرد. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش «جزء ویژه پسماند عادی؛ بخش مغفول مدیریت پسماندهای عادی در کشور» به ابعاد مختلف این موضوع پرداخته است.
تصویر جزء ویژه پسماند
بر اساس تعاریف گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، جزء ویژه پسماند عادی به آن دسته از پسماندهای عادی گفته می‌شود که به دلیل بالا بودن حداقل یکی از خواص خطرناک از قبیل سمی بودن، بیماری‌زایی، قابلیت انفجار یا اشتعال، خورندگی و مشابه آن به مراقبت ویژه نیاز دارند. می‌توان گفت، با وجود آنکه جزء ویژه پسماند عادی بخش اندکی از جریان پسماندها یعنی ۱ تا ۴ درصد آنها را تشکیل می‌دهد، اما به دلیل آلاینده‌های موجود در آن، در صورت عدم مدیریت مجزا می‌تواند تهدیدهای بهداشتی و آثار محیط‌زیستی متعددی را به همراه داشته باشد. در کشور ایران با وجود بستر قانونی مناسب جهت مدیریت جزء ویژه پسماند عادی، بررسی عملکرد مدیریت‌های اجرایی بیانگر آن است که از مدیریت این‌گونه پسماندهای غفلت شده است.
گزارش‌های سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های وزارت کشور نشانگر اقدامات مقدماتی محدود در برخی از شهرهای کشور در خصوص جمع‌آوری جزء ویژه پسماند عادی است. به همین دلیل به طور کلی می‌توان ادعا کرد که در ایران همانند اکثر کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، به دلیل نبود سیستم مجزای جمع‌آوری، این دسته از پسماندها به همراه سایر پسماندهای شهری مدیریت می‌شود. ارزیابی تجربیات جهانی نشان می‌دهد اقدامات گسترده‌ای در خصوص مدیرت جزء ویژه پسماند عادی در برخی کشورهای توسعه‌یافته نظیر کشورهای عضو اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا صورت گرفته است.
در مقابل در کشورهای در حال توسعه به واسطه عدم‌وجود شیوه‌نامه و دستورالعمل‌های مناسب برای جمع‌آوری، بازیافت و دفع جزء ویژه پسماند عادی، مدیریت این دسته از پسماندها با موانع متعددی مواجه است. ریشه این تفاوت در مدیریت جزء ویژه پسماند عادی در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه را می‌توان به عواملی نظیر عدم آگاهی شهروندان محدودیت‌های مالی، توسعه مالی، توسعه نامتوازن شهرها و حاشیه‌نشینی، فقدان فناوری‌های مناسب و فقدان قوانین و مقررات یا نبود ضمانت اجرایی لازم در کشورهای در حال توسعه نسبت داد.
بی‌توجهی به مدیریت جزء ویژه پسماند
شیوه فعلی مدیریت پسماند در کشور آسیب‌های مختلفی را برای محیط زیست به همراه دارد. این آسیب‌زایی ریشه‌های مختلفی دارد. برای مثال هزینه‌های دفن پسماند در قیاس با سیستم جمع‌آوری و مدیریت مجزای جزء ویژه پسماند عادی ناچیز است. این گزارش بیان می‌کند نزدیک به ۷۵درصد از پسماند عادی تولیدی در کشور دفن می‌شود که تنها ۵درصد آن به صورت دفن بهداشتی بوده و مابقی به صورت غیربهداشتی انجام می‌پذیرد. می‌توان گفت در احداث و بهره‌برداری بسیاری از مراکز دفن در کشور از استقرار لاینر، سیستم جمع‌آوری و مدیریت شیرابه، سیستم جمع‌آوری و مدیریت گاز، زهکش آب سطحی و پوشش نهایی مرکز دفن صرف‌نظر شده است. همچنین استفاده شهرداری‌ها از اراضی دولتی به عنوان مکان دفن پسماند از یک‌سو و نبود سازوکار اخذ مالیات بر دفن و همچنین اعمال محدودیت بر میزان دفن از سوی دیگر، دفن پسماند را به روشی بسیار ارزان و غیرقابل‌رقابت با سایر روش‌های مدیریت پسماند بدل کرده است.
از سوی دیگر استقرار سیستم مجزا برای جمع‌آوری و مدیریت اصولی پسماند عادی هزینه‌های به مراتب بالاتری را نسبت به امتداد وضع موجود را در پی خواهد داشت. دومین مساله این است که در صورت مدیریت مجزای جزء ویژه پسماند خانگی، درآمد ناشی از بازیافت غیرقانونی کاهش خواهد یافت. بازیافت قوطی‌ها و اسپری‌های پلاستیکی و فلزی حاوی سموم، آفت‌کش‌ها و همچنین پسماندهایی نظیر سرنگ تزریق که همگی در دسته جزء ویژه پسماند عادی طبقه‌بندی می‌شوند طبق ضوابط و روش‌های مدیریت اجرایی پسماندهای کشاورزی و قانون مدیریت پسماندها ممنوع است و این گروه از پسماندها باید به صورت جداگانه‌ای جمع‌آوری شده و متناسب با نوع پسماند، مطابق قوانین زیست‌محیطی امحا شوند. این در حالی است که در شرایط موجود، پسماندهای مذکور که عمدتا فلزی و پلاستیکی بوده و دارای ارزش اقتصادی است، وارد چرخه بازیافت شده و برای بهره‌برداران از خطوط پردازش پسماند شهری عواید مالی ایجاد می‌کند.
در صورت جمع‌آوری مجزا، این دسته از پسماندها از بین رفته و درآمدهای به‌دست‌آمده از این طریق از چرخه مالی مدیریت پسماند کشور کسر می‌شود. نکته آخر آنکه نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد آگاهی عمومی در زمینه شناسایی جزء ویژه پسماند عادی در سطح پایینی قرار دارد. اگرچه جلب مشارکت عمومی به مسائل متعددی وابسته بوده و چالش‌های مختلفی را در بر دارد، اما آگاهی محدود شهروندان در خصوص شناخت و آثار مترتب با مدیریت غیراصولی این دسته از پسماندها از عوامل اصلی عدم شکل‌گیری مشارکت حداکثری و همچنین مطالبه عمومی در این حوزه است.
توصیه سیاستی
از آنجاکه مدیریت پسماند جزء از اهمیت بالایی برخوردار است، بهتر است اقداماتی در زمینه بهبود مدیریت این‌گونه پسماندها رخ دهد. این گزارش بیان می‌کند گام ابتدایی در راستای مدیریت جزء ویژه پسماند عادی و تولید محتوای آموزشی در این حوزه تدوین و ابلاغ شیوه‌نامه اجرایی مدیریت جزء ویژه پسماند عادی توسط وزارت کشور است. در مراحل بعدی باید پسماندهای شهری و ویژه منطبق با ضوابط زیست‌محیطی دفن شود. علاوه بر این، نظارت و اعمال جرایم برای بازیافت غیرقانونی جزء ویژه پسماندهای عادی افزایش یابد. یکی از نکات مهم در مدیریت پسماند افزایش آگاهی عمومی است. به همین دلیل باید آگاهی عمومی در خصوص شناسایی، آثار و همچنین روش‌های صحیح مدیریت جزء پسماند عادی افزایش باید. برای رسیدن به هدف مورد‌نظر می‌توان از ظرفیت‌های بخش خصوصی نیز استفاده کرد. توصیه آخر پیاده‌سازی مفهوم حکمرانی مشارکتی در حوزه مدیریت پسماند به منظور مشارکت حداکثری در مدیریت پسماندها به طور خاص جزء ویژه پسماند عادی است.
