در میزگردی تحلیلی تشریح شد
بسته اقتصادی در عصر پاندمی
مولفه‌های انحصاری شوک کرونا بر اقتصاد
کامیار محدث درحال‌حاضر در دانشگاه کمبریج تدریس می‌کند و محمد مروتی نیز عضو هیات علمی دانشگاه خاتم و مدیر‌عامل موسسه پژوهش‌های پیشرفته تهران است. کامیار محدث در مقاله‌ای به همراه الکساندر چودیک، محمدهاشم پسران، مهدی رئیسی و الساندرو ربوچی به اثرات اقتصادی پاندمی کووید-۱۹ پرداخته‌اند و نشان داده‌اند که تبعات اقتصادی این بیماری دست‌کم تا سال ۲۰۲۱ باقی خواهد ماند. محدث و مروتی در میزگردی که «تجارت فردا» تدارک دیده به اثرات اقتصادی شیوع ویروس کرونا در ایران و اقدامات سیاستی که دولت برای جلوگیری از اثرات مخرب این همه‌گیری باید انجام دهد، پرداخته‌اند.
محدث معتقد است شوکی که کووید-۱۹ به اقتصاد دنیا وارد کرده با شوک‌های قبلی که به اقتصاد وارد شده از این جهت که هم در طرف عرضه و هم در طرف تقاضا و هم از سمت نااطمینانی (uncertainty) به اقتصاد جهان شوک فراگیر وارد کرده، تفاوت دارد. وی با تشریح نااطمینانی ایجاد شده به واسطه شیوع کرونا به این نکته اشاره دارد که کووید-۱۹ عرضه کالاها و تقاضا برای آن را به‌شدت تحت‌تاثیر قرار داده و در عین حال چون هیچ‌کس از زمان تولید واکسن تایید‌شده و اثرگذار که بتواند ایمنی جامع و جهان‌شمولی در برابر این بیماری ایجاد کند، اطلاع ندارد، نااطمینانی زیادی هم در فضای اقتصاد جهانی ایجاد کرده است. علاوه براین، سرعت بالای شیوع کووید-۱۹ باعث شده این شوک در یک مدت کوتاه روی تمامی اقتصادهای جهان چه توسعه‌یافته و چه درحال توسعه، چه کاملا باز و چه نیمه‌بسته اثر منفی بگذارد. این اقتصاددان معتقد است شوک ایجاد شده به‌واسطه شیوع این بیماری از دو جهت دیگر نیز بی‌سابقه است: یکی اینکه در رکودهای قبلی در اقتصاد، احیا در بخش خدمات بسیار سریع رخ داده است اما در بحران کرونا بخش خدمات به‌دلیل تماس زیاد افراد به راحتی احیا نخواهد شد. دلیل دوم این است که عدم‌تعطیلی فراگیر اثر این شوک اقتصادی را کم نمی‌کند. محدث برای توضیح بیشتر به تجربه سوئد در مقابله با ویروس کرونا اشاره می‌کند که سوئد که برخلاف دیگر کشورها فعالیت‌های اقتصادی را تعطیل نکرد هم صدمه زیادی خورد چون اقتصادها کاملا به هم وابسته و روی هم اثرگذار هستند. در سوئد رستوران‌ها و کافی‌شاپ‌ها باز بودند و مدرسه‌ها تعطیل نشد. کودکان زیر ۱۶ سال هرگز تعطیلی نداشتند و همه روزها را به مدرسه رفتند. فعالیت‌های اقتصادی در سوئد جریان داشت اما باز هم صدمه دید. بنابراین به عقیده او این تجربه نشان می‌دهد در این شوک هیچ بده‌بستانی (trade off) بین اقتصاد و سلامت مردم وجود ندارد. یکی از نتایج مقاله‌ای که کامیار محدث، الکساندر چودیک، محمدهاشم پسران، مهدی رئیسی و الساندرو ربوچی مقاله‌ای درباره پیامدهای اقتصادی کووید-۱۹ نوشتند این است که برخلاف آنچه پیش از این فکر می‌شد، امکان بازگشت اقتصاد تا آخر سال ۲۰۲۱ بسیار اندک است و تولید ناخالص داخلی دنیا در دو سال آینده به آنچه در اواخر سال ۲۰۱۹ و قبل از فراگیری کووید برنمی‌گردد. پس احیای اقتصاد جهان Vشکل نخواهد بود و امکان دارد مدت زیادی طول بکشد تا به قبل از کرونا برگردیم. بررسی‌ها نشان داده که احیای اقتصاد پس از بحران مالی ۲۰۰۸ نزدیک به یک دهه طول کشید. این گروه از اقتصاددانان معتقدند که شاید بهبودی بعد از کرونا تا این اندازه طولانی نشود اما امکان اینکه رشد اقتصادی در دو سال آینده کم باشد، بسیار زیاد است به‌ویژه در کشورهای اروپایی و آمریکا؛ چون نااطمینانی همچنان بالا خواهد بود و تغییر رفتار مردم مدت زیادی زمان خواهد برد.
مشکلات ایران در مواجهه با پاندمی کرونا
مروتی در مورد شرایط خاص ایران در مواجهه با ویروس کرونا و پایداری شوکی که به اقتصاد ایران وارد شده معتقد است اقتصاد ایران در شرایط بسیار سختی به جنگ ویروس رفته و در حالی برای مهار آن سیاست‌گذاری می‌کند که اندوخته‌ای ندارد. به نظر او اولین عامل تشدیدکننده اثر شوک کرونا مساله تحریم است. از نگاه او هر اقتصادی توان و بنیه‌ای متفاوت برای انجام اقدامات مقابله با کرونا دارد. به‌عنوان مثال انگلیس ۷۵ میلیارد پوند به مردمش پرداخت کرده تا در خانه بمانند و بیرون نیایند این در حالی است که اقتصاد ایران حدود سه سال است که درگیر تحریم سنگین و همه‌جانبه است که باعث شده منابع اقتصاد ایران برای مقابله همه‌جانبه با کرونا بسیار کم باشد. پیش از ضربه کرونا، اقتصاد ایران گرفتار ابرچالش‌های زیادی بود و در نتیجه، تبدیل به یک اقتصاد ضعیف و کم‌بنیه شده بود و کرونا هم ضربه محکمی به آن وارد کرد. علاوه براین به نظر این استاد دانشگاه، توان اقتصاد ایران در حمایت از اقشار آسیب‌پذیر اندک است. او در تشریح این مشکل می‌گوید: به فرض اگر همین امروز تحریم رفع شود و فروش نفت ما به حدود ۵/ ۲ میلیون بشکه در روز برگردد، باز هم در شناسایی خانوارهای نیازمند مشکل داریم. دو دهک آسیب‌پذیر که عمدتا زیر چتر سازمان‌های حمایتی قرار دارند قابل شناسایی هستند اما از دهک‌های هفتم و ششم و پنجم که مثلا شامل کارگران فصلی و شاغلان بخش غیررسمی می‌شوند که تعدادشان هم بسیار زیاد است اطلاعات دقیقی در دسترس نیست و سیاست‌گذار از رساندن حمایت به آنها ناتوان است. حتی بر فرض دولت بخواهد به سمت تعطیلی فراگیر برود نمی‌داند چطور این خانوارها را شناسایی و به آنها کمک کند. تنها گزینه دولت این است که چتر حمایتی‌اش را گسترده کند و به همه کمک کند. در این صورت احتمالا یک حالت انفجار نقدینگی اتفاق می‌افتد که تبعات بسیار سنگینی دارد.
محدث نیز در تحلیل وضعیت اقتصادی ایران در مواجهه به تبعات ویروس کرونا به این نکته اشاره می‌کند که دولت ایران نمی‌تواند مانند انگلیس کارکنان بخش خدمات را در خانه نگه دارد و بگوید ۸۰ درصد حقوقتان را پرداخت می‌کنم. در حالی‌که ضروری است برای مقابله با شیوع ویروس این تعطیلی اتفاق بیفتد. شکل‌گیری نظام حمایتی هم در نهایت باید از جایی شروع شود و اگرچه سخت است اما باید برای جلوگیری از صدمات بیشتر بیماری در اولویت دولت قرار گیرد. چون حتی اگر واکسن موثر در برابر کرونا هم تولید شود مدتی طول می‌کشد تا به همه دنیا از جمله ایران برسد. او به مقاله‌ای که در این زمینه منتشر شده اشاره می‌کند که در آن وضعیت ۳۳ کشور مورد بررسی قرار گرفته و نتایج نشان می‌دهد وضعیت کشورهای آمریکای لاتین هم که متکی بر صادرات کامودیتی هستند بد است، اما هیچ‌کدام درگیر پیچیدگی تحریم مانند ایران نیستند. محدث در مورد رشد اقتصادی ایران در دو سال آینده نیز معتقد است که این رشد احتمالا بسیار اندک خواهد بود اما سیاستمدار نباید اجازه دهد ظرفیت‌های اقتصاد ایران بیش از این از دست برود.
مثلا برای کاهش مستمر سرمایه‌گذاری و افت موجودی سرمایه باید تصمیم قاطع سیاسی گرفته شود. روند نگران‌کننده تشدید فقر در کشور باید متوقف شود چون می‌تواند آثار سیاسی و اجتماعی زیادی داشته باشد. آموزش کودکان نباید تعطیل شود یا مدارس باید باز شود یا اینکه آموزش از طریق اینترنت برای کودکان فراهم باشد چون آنها سرمایه‌های انسانی هستند. رشد اقتصاد ایران در دست افراد زیر ۲۰ سال است. از نظر او سیاست سوئد در تعطیل نکردن مدارس کاملا درست بود. انگلیس هم با وجود تعطیلی فراگیر، مدارس و دانشگاه‌ها را تعطیل نکرده است. در نهایت نکته‌ای که به نظر او به رشد اقتصاد ایران کمک می‌کند حمایت از شرکت‌های کوچک و متوسط حوزه فناوری است.
اما محمد مروتی نگرانی در مورد رشد اقتصادی منفی ندارد، بلکه نگرانی اصلی او فروپاشی ساختاری اقتصاد است. از نظر او اقتصاد کشور درحال از دست دادن ظرفیت‌هایی است که فقدان آنها از رشد منفی هم خطرناک‌تر است. مروتی معتقد است که سیاست‌گذار متوجه نیست که رشد اقتصادی بازمی‌گردد، اما زمان و موقعیت برای اصلاحات اقتصادی درحال از دست رفتن است. البته مروتی نیز مانند محدث به حفظ سرمایه‌های انسانی و آموزش بسیار تاکید دارد. مشکلی که از نظر او مانند سرطان است و در نهایت کشور را با یک مشکل جدی مواجه می‌کند.
اثر کووید بر انتخابات ۱۴۰۰
ارزیابی محمد مروتی از اقدامات دولت در مقابله با ویروس کرونا نشان می‌دهد که اقدامات دولت در این زمینه نسبت به کیفیت نظام حکمرانی اقتصادی، بالاتر از متوسط بوده است. در نتیجه به عقیده او شوک کووید اثر زیادی روی انتخابات سال آینده نخواهد داشت، مگر اینکه به اقتصاد لطمه شدیدی وارد بیاورد.
اما محدث معتقد است تجربه جهانی پس از شوک ۲۰۰۸ نشان داده که در چنین شوک‌هایی، نابرابری افزایش می‌یابد و افزایش نابرابری خطر بروز پوپولیسم را بیشتر می‌کند. به عقیده او در اروپا و آمریکا هم بعد از اجرای سیاست‌های ریاضتی، پوپولیسم در عرصه سیاسی بسیار رشد کرد.
حمایت همه‌جانبه از مردم
کامیار محدث با اشاره به اینکه کشورهای زیادی هستند که نسبت بدهی‌شان به تولید ناخالص داخلی‌شان بالاست و این احتمال می‌رود که نتوانند بدهی خارجی‌شان را پس بدهند به این نکته اشاره دارد که این کشورها هراسی از هزینه کردن برای نجات مردم ندارند. بنابراین از نظر او بسیار مهم است که بدانیم اکنون زمان هزینه کردن است. نباید از هزینه برای مقابله با کرونا بترسیم چون اگر اکنون خرج نکنیم و از مردم حمایت نکنیم، هزینه بعدی‌اش احتمالا خیلی بیشتر است. حتما چند ماهی طول می‌کشد تا واکسن به ایران بیاید و با این واکسیناسیون فراگیر مساله این بیماری حل نخواهد شد. ضمن اینکه هنوز نااطمینانی بسیار بالاست و دانش ما نسبت به این ویروس اندک است. در نتیجه نباید تصور کنیم به این زودی‌ها بیماری مهار و کنترل می‌شود. هنوز مشخص نیست که آیا افراد مبتلا‌شده دوباره هم درگیر ویروس می‌شوند یا خیر. در این شرایط سخت اقتصادی و نااطمینانی، دولت باید هر کاری که می‌تواند بکند تا از مردم محافظت کند. درست است که نمی‌تواند در یک بازه زمانی چند‌ساله هزینه کرد و به مردم پول رساند و از آنها حمایت کرد، اما در کوتاه‌مدت می‌توان این بده‌بستان را داشت که خرج کنیم و مردم را در امان نگه داریم تا بعد از کرونا جبران مافات کنیم.
اما مروتی معتقد است که دولت هنوز مجاب نشده که باید این هزینه را انجام دهد. او در تشریح نگاه خود می‌گوید درحال‌حاضر وضعیت دولت مثل راننده یک تریلی حمل سوخت است که می‌داند تانکر سوراخ شده و دارد نشت می‌کند، ولی در بیابان و نصفه‌شب دارد حرکت می‌کند، می‌ترسد اگر برای ترمیم نشتی بایستد، راهزنان حمله کنند و کل تریلی را بگیرند. بنابراین می‌گوید بگذار با همین نشتی ادامه دهم تا به نقطه مطمئنی برسیم. در نتیجه ترجیح می‌دهد بخشی از ذخیره سوخت را از دست بدهد اما بخشی را هم به مقصد برساند. به هرحال سیاستمدار هنوز متقاعد به توقف نشده است. مساله این است که سیاست‌گذار باید قبل از حرکت به‌طورکامل بازرسی و وارسی انجام می‌داد. یا در طول مسیر هرجا که امن بود می‌ایستاد و تانکر را چک می‌کرد و خرابی‌ها را تعمیر می‌کرد. باید باک سوخت خود را پر می‌کرد. حالا از روی بی‌فکری و درگیری با مسائل حاشیه‌ای این کارها را نکرده است و الان وسط بیابان در جاده‌ای ناامن با تانکر سوراخ و بدون تجهیزات و امکانات قرار گرفته و از دزدان هم می‌ترسد، اما کاری نمی‌تواند بکند. من می‌خواهم بگویم سیاست‌گذار اشتباه را چند سال قبل مرتکب شده که هیچ منابعی برای بحران و روز مبادا کنار نگذاشته است. اقتصاد ایران حتی به منابع خارجی هم دسترسی ندارد که بتواند از بازارهای بین‌المللی قرض بگیرد.
