وقتی ورق داستان تهران برمی‌گردد/از فردو تا پکن
سالی که گذشت، جهان روزگار پر آشوبی را از سرگذراند. از شدت گرفتن جنگ در اوکراین تا تنش بی‌سابقه در روابط دو قدرت بزرگ اقتصادی دنیا که طنین لرزه بر پایه‌های جهان تک قطبی را تداعی کرد. سیاست خارجی جمهوری اسلامی نیز که در این سال چالش‌های کم‌سابقه‌ای را از سر گذراند و تنش‌های فزاینده‌ای را با غرب تجربه کرد، در پایان سال با مدیریت بخشی از بحران‌ها توانست ورق روندهای خطرناکی را برگرداند. اکوایران در سلسله یادداشت‌هایی مروری داشته بر حوادث ماهانه سال خورشیدی که پشت سر گذشته شد.
دیدار سورئال آقای رئیس‌جمهور
آخرین ماه سالی که گذشت برای اوکراین ماه پر افت‌وخیزی به حساب آمد. اسفند با سفر غیرمنتظره جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات متحده، به کی‌یف برای اوکراینی‌ها آغاز شد. این سفر در آستانه یک‌سالگی جنگ و در لحظه حساسی از درگیری انجام شد، چراکه روسیه در حال آماده شدن برای یک حمله بهاری بود و اوکراین امیدوار به بازپس‌گیری سریع قلمروی خود. بایدن با دیدار حضوری از کی‌یف، تصویری منحصر به فرد از حمایت آمریکا از زلنسکی ارائه کرد؛ کسی که طی یک سال گذشته تلاش کرد تا جهان را پشت سر کشور خود جمع کند. این دیدار تصویری ماندگار از دو رئیس‌جمهوری بود که در روز روشن و در زمانی که حتی آژیر حمله هوایی به صدا درآمد در یادبود سربازان کشته‌شده حاضر شدند و این کورسوی امیدی بود برای غلبه بر تجاوزگری مسکو.
مرور فروردین ۱۴۰۱؛ عقب‌نشینی بزرگ روس‌ها و کشف گورهای دسته‌جمعی
اما یک روز پس از سفر بایدن، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه در سخنرانی سالگرد عملیات تجاوزکارانه‌اش، اهداف خود برای سال دوم تهاجم را تعیین کرد. پوتین، در این سخنرانی متعهد شد که به جنگ در اوکراین ادامه دهد و ائتلاف ناتو به رهبری ایالات متحده را متهم کرد که با این باور اشتباه که می‌تواند مسکو را در یک رویارویی جهانی شکست دهد، آتش درگیری‌ها را شعله‌ور کرد. او همچنین اعلام کرد که روسیه به زودی از پیمان «استارت جدید» - که میزان سلاح‌‌های هسته‌ای روسیه و آمریکا را کنترل می‌کند - خارج خواهد شد.
در همین زمان با فعال‌تر شدن سیاست خارجی چین، نگرانی‌های غرب نسبت به مداخله پکن در جنگ اوکراین افزایش یافت. بدین ترتیب، وانگ یی، مقام ارشد سیاست خارجه چین راهی مسکو شد و ضمن دیدار با پوتین از ابتکار هفت ماده‌ای چین برای صلح در اوکراین رونمایی کرد. این در حالی بود که همزمان زمزمه‌هایی مبنی بر سفر قریب‌الوقوع «شی جین‌پینگ» به مسکو به گوش می‌رسید. در این نقطه به نظر می‌رسید با ورود چین به معرکه اوکراین، جریان امور دستخوش تحول قابل توجهی می‌شود. در این شرایط، کین گانگ، وزیر امور خارجه چین گفت که پکن «عمیقا نگران» است که درگیری اوکراین از کنترل خارج شود و در طعنه‌ای آشکار به آمریکا گفت که بعضی کشورها باید «هیزم ریختن به آتش جنگ» را متوقف کنند.
در میدان نبرد هم، محاصره شهر استراتژیک باخموت توسط نیروهای روسی تکمیل شد و این شهر در آستانه سقوط کامل قرار گرفت. نبرد در باخموت مبدل به خونین‌ترین نبرد طی این جنگ یک‌‌ساله - تا آن زمان - به شمار می‌رفت، به گونه‌ای که از آن با عنوان «چرخ گوشت» یاد می‌شود.
رای به پایان «پاکسازی قومی» علی‌اف
در مرزهای جنوبی روسیه، قفقاز هم طی اسفندماه آبستن رویدادهای تحول‌آفرینی بود. در آن زمان پس از نزدیک به سه ماه انسداد گذرگاه لاچین توسط فعالان وابسته به باکو، دیوان عالی لاهه حکم به گشایش این کریدور داد. رئیس دیوان بین‌المللی دادگستری گفت که شواهد ارائه شده از سوی ارمنستان نشان می‌دهد که محاصره «از انتقال افراد ارمنی که در بیمارستان قره‌باغ کوهستانی بستری شده‌اند به مراکز درمانی در ارمنستان برای مراقبت‌های پزشکی فوری، ممانعت شده است و از عرضه کالاهای ضروری به قره‌باغ ممانعت کرده و باعث کمبود مواد غذایی، دارو و سایر لوازم پزشکی نجات بخش شده است». وکلای ارمنستان در جریان جلسات دادگاه گفتند که انسداد این کریدور بخشی از کمپین آذربایجان بود که ارمنی‌ها آن را «پاکسازی قومی» نامیدند.
در گرجستان هم هزاران نفر در اعتراض به تصویب لایحه جنجالی «عوامل خارجی» به خیابان آمدند که به سرعت به خشونت کشیده شد. براساس لایحه پیشنهای که در زمان عدم حضور رئیس‌جمهور در کشور تصویب شد، سازمان‌ها و رسانه‌های مستقل گرجستانی که بیش از 20 درصد بودجه‌شان را از خارج دریافت می‌کنند ملزم شده بودند که به عنوان نماینده خارجی ثبت نام یا جریمه پرداخت کنند. مخالفان لایحه جنجالی را با قانون روسیه در سال 2012 قیاس کرده‌اند که هدفش سرکوب مخالفان و جامعه مدنی است. در نهایت با گسترش اعتراضات، پارلمان مجبور شد از این طرح عقب‌نشینی کند.
نقطه جوش سرزمین‌های اشغالی
اما سرزمین‌های اشغالی در ماه اسفند روزهای بسیار پرکشمکش و البته خونینی را پشت سر گذاشتند. پارلمان اسراییل به پیشبرد طرح نتانیاهو برای بازنگری در سیستم قضایی رای داد، و باعث فوران خشم معترضین شد. معترضین که در این ماه برای دهمین هفته متوالی به خیابان‌ها آمده بودند، در آستانه سفر وزیر دفاع آمریکا به سرزمین‌های اشغالی، مسیر بنیامین نتانیاهو به فرودگاه را پیش از سفر رسمی‌اش به برلین مسدود کردند تا اسرائیل با بحران داخلی بی‌سابقه‌ای مواجه شود. همزمان، درگیری میان شهرک‌نشینان و فلسطینی‌های کرانه باختری منجر به خشونت‌های کم‌سابقه‌ای شد. به رغم آنکه مقامات فلسطینی و اسرائیلی در اردن به توافقی برای کاستن از تنش‌ها در آستانه ماه رمضان رسیدند، اما به فاصله کوتاهی بزالِل اسموتریچ، وزیر دارایی راست افراطی اسرائیل گفت که این رژیم به شهرک‌سازی در کرانه باختری اشغالی ادامه خواهد داد.
در ادامه رویدادهای خشونت‌بار، پس از کشته شدن دو شهرک‌نشین توسط یک فرد مسلح فلسطینی، در اقدامی که به نظر می‌رسد بدترین طغیان خشونت شهرک‌نشینان در دهه‌های اخیر بوده، ده‌ها شهرک‌نشین اسرائیلی در شمال کرانه باختری رود اردن شورش خشونت‌آمیزی را آغاز و ده‌ها خودرو و خانه را به آتش کشیدند. در ادامه، شهرک‌نشینان با حمله به روستایی در نابلس کرانه باختری برخی ساختمان‌ها را به آتش کشیدند. اسموتریچ هم در واکنش به این مسئله گفت باید روستای هواره را محو و نابود کرد؛ واکنشی که با تقبیح واشنگتن مواجه شده و دلالت بر بحرانی شدن روابط دولت بایدن با کابینه راست افراطی اسرائیل داشت.
در ترکیه هم کشور متاثر از زلزله مهیب ماه گذشته بود. اپوزیسیون، ائتلاف متشکل از شش حزب مخالف اردوغان، کمال قلیچدار اوغلو را به عنوان نامزد خود در انتخابات سال آینده ریاست جمهوری معرفی کرد. بحران مالی در ترکیه، نرخ تورم بالا، کاهش ارزش پول ملی و عملکرد دولت در برابر زلزله تا این جای کار باعث شده که رقیب اردوغان شانس بیشتری در مقایسه با او برای کسب مقام ریاست جمهوری داشته باشد.
وقتی ورق داستان برمی‌گردد
با این همه، ماه آخر پارسال برای سیاست خارجی ایران دلالت بر برگشتن ورق وقایع داشت. در حالی که با آغاز این ماه و اعلام خبر کشف اورانیوم ۸۴ درصدر در مجتمع زیرزمینی فردو به نظر می‌رسید وضعیت در حال رسیدن به نقطه جوش است، با این حال روند امور با رسیدن به روزهای پایانی سال نشان از معکوس شدن این روند داشت.
اگرچه تهران تولید اورانیوم غنی‌شده ۸۴ درصد را تکذیب کرد و آن را امری طبیعی دانست و آژانس را به غیرحرفه‌ای‌گری متهم کرد، با این حال این مسئله در آستانه نشست فصلی شورای حکام نگرانی شدیدی را در جبهه غرب به وجود آورد. وال استریت ژورنال گزارش داد که این امر باعث اختلاف میان اروپا و آمریکا شده و در شرایطی که دورئیکای اروپایی از صدور قطعنامه جدید علیه جمهوری اسلامی حمایت می‌کند، اما واشنگتن تصمیم نهایی را منوط به گزارش نهایی گروسی می‌داند. در این شرایط، لارا روزن - تحلیلگری که مسائل هسته‌ای ایران را از نزدیک دنبال می‌کند - با انتشار گزارشی اظهار داشت که برخی از کارشناسان کنترل تسلیحات از ایالات متحده و اروپا خواسته‌اند که این کشورها با تغییر در سیاست کنونی، استراتژی دیپلماتیک جدید و محدودتری را در قبال برنامه هسته‌ای ایران دنبال کنند که بر روی تضمین افزایش نظارت‌ها متمرکز است.
در این شرایط، تام نایدز، سفیر آمریکا در اسرائیل، در اظهاراتی کم‌سابقه با اذعان به بن‌بست در مذاکرات برجام، گفت امروز هیچ شانسی برای بازگشت به میز مذاکره وجود ندارد و در این شرایط «اولا، به گفته رییس‌جمهور بایدن، نظاره‌گر دستیابی ایران به یک سلاح اتمی نخواهیم بود و ثانیاً تمامی گزینه‌ها روی میز است. سوم اینکه، اسراییل می‌تواند و باید هر کاری لازم باشد برای مواجهه با این موضوع انجام دهد و ما از آن حمایت می‌کنیم».
وزیر خارجه اسرائیل هم در کنفرانس مشترک با همتای آلمانی‌اش در برلین خواهان فعال شدن مکانیسم ماشه توسط غرب علیه جمهوری اسلامی شد. دو وزیر اسرائیلی هم برای رایزنی پیرامون برنامه اتمی ایران راهی واشنگتن شدند.
با این همه، در نیمه اسفند و با سفر رافائل گروسی - مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی - به تهران روند تحولات به یک باره مسیری معکوس به خود گرفت. گروسی در این سفر پس از دیدار با مقامات بلندپایه جمهوری اسلامی بیانیه مشترکی با تهران منتشر کرد که حکایت از توافق بر سر بازگشت نظارت‌ها و همکاری در پرونده پادامان داشت. در پی این دیدار، در شرایطی که یک مقام وزارت دفاع آمریکا مدعی شده بود که تهران تنها ۱۲ روز با گریز هسته‌ای فاصله دارد، کشورهای غربی ترجیح دادند که قطعنامه جدیدی به شورای حکام آژانس ارائه نکنند و به انتشار بیانیه انتقادی اکتفا کردند. بدین ترتیب به نظر می‌رسید طرفین ترجیح دادند تا به رغم چشم‌انداز تیره و تار احیای برجام، دست‌کم تا این مرحله تنش‌های موجود را تا حدی مدیریت کنند و چشم به راه نحوه تعامل تهران و آژانس بمانند.
به فاصله کوتاهی از این ماجرا، علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی با حضور در پکن توافق از سرگیری روابط با عربستان سعودی را امضا کرد. این در شرایطی بود که چند هفته پیش از آن، ابراهیم رئیسی، با سفر به چین با شی جین پینگ رئیس‌جمهور این کشور دیدار کرده بود. در آن زمان تصور می‌شد که این سفر نوعی دلجویی از تهران به واسطه مواضع شی در سفر به ریاض بوده است. با این حال امضای توافق میان ایران و عربستان در پکن دلالت بر نقشه‌های بزرگ‌تر اژدهای سرخ در منطقه نفوذ ایالات متحده و شرکای تاریخی‌ش دارد.
بخش سایت‌خوان، صرفا بازتاب‌دهنده اخبار رسانه‌های رسمی کشور است.
