معنای جوش دادن توافق ایران و عربستان توسط چین چیست؟
حرکت جهان به سمت جنگ سرد جدید
«یون سان»، مدیر برنامه چین در مرکز استیمسون که یک موسسه تحقیقاتی مستقر در واشنگتن است، گفت: «این نبرد روایت‌ها برای آینده نظم بین‌المللی است. چین می گوید دنیا در هرج و مرج است؛ زیرا رهبری ایالات متحده شکست خورده است.» چشم‌اندازی که «شی» مطرح کرد، چشم‌اندازی است که قدرت را از واشنگتن به نفع چندجانبه‌گرایی و به اصطلاح عدم مداخله سلب می‌کند؛ کلمه‌ای که چین از آن برای استدلال در این مساله استفاده می‌کند که کشورها نباید برای مثال با انتقاد از نقض حقوق بشر در امور داخلی یکدیگر دخالت کنند. توافق عربستان و ایران منعکس‌کننده این دیدگاه است. تعامل چین در منطقه برای سال‌ها ریشه در ارائه منافع اقتصادی متقابل و دوری از آرمان‌های غربی لیبرالیسم دارد که توانایی واشنگتن را برای گسترش حضورش در خلیج‌فارس پیچیده‌تر کرده است. در ماه دسامبر، «شی» نفوذ فزاینده چین در عربستان سعودی (متحد دیرینه ایالات متحده) را به جهان یادآوری کرد.
در سفری که در آن ماه به ریاض برای گفت‌وگو با ولیعهد محمد بن سلمان، حاکم بالفعل این پادشاهی داشت، توسط نیروی هوایی سلطنتی سعودی از وی استقبال شد. استقبال قهرمانانه از «شی» کاملا در تضاد با دیدار قبلی بین بایدن و محمد قرار داشت که از آن به‌عنوان پرحاشیه‌ترین سفر خارجی رئیس‌جمهور آمریکا یاد می‌شد؛ زمانی که او سعی کرد به جای دست دادن، از مشت به نشانه دست دادن استفاده کند. دو ماه بعد، رئیس‌جمهور چین فرش قرمز برای همتای ایرانی خود در پکن پهن کرد و با ۲۱ گلوله در میدان تیان‌آن‌من از او استقبال کرد؛ چنین استقبالی هرگز در پایتخت‌های آمریکای شمالی یا اروپایی از رئیس‌جمهور ایران انجام نمی‌گیرد. «وو شینبو»، رئیس مطالعات بین‌المللی دانشگاه فودان در شانگهای می‌گوید: «ایالات متحده از یک طرف حمایت می‌کند و طرف دیگر را سرکوب می‌کند؛ درحالی‌که چین تلاش می‌کند هر دو طرف را به هم نزدیک‌تر کند. این یک پارادایم دیپلماتیک متفاوت است.» اگر چین به یک میانجیگر پرانرژی قدرت در خاورمیانه تبدیل شود، این یک تغییر بزرگ از رویکردی است که عمدتا بر ترویج تجارت و سرمایه‌گذاری در منطقه غنی از منابع متمرکز شده است تا وارد شدن به درگیری‌های به ظاهر غیرقابل حل.
چین در سال۲۰۱۳ با ارائه طرحی چهار ماده‌ای که ایده‌های قدیمی برای حل مناقشه اسرائیل و فلسطین را تکرار می‌کرد، پای خود را وارد دیپلماسی خاورمیانه کرد. این رویکرد نتوانست به یک پیشرفت دست یابد. در مقابل، کاهش درگیری بین ایران و عربستان سعودی چالش کمتری را به همراه داشت. چین با توجه به روابط قوی اقتصادی و تجاری با هر یک از این کشورها، موقعیت خوبی برای استفاده از اهرم خود برای آوردن آنها به میز مذاکره داشت. چین بزرگ‌ترین شریک تجاری عربستان سعودی است؛ عربستان سعودی یکی از بزرگ‌ترین تامین‌کنندگان نفت چین است. برخلاف واشنگتن، چین ابراز تمایل می کند که بدون هیچ‌گونه محدودیتی، تجارت کند. پکن توضیحات ریاض را برای قتل جمال خاشقجی، ستون‌نویس روزنامه واشنگتن‌پست در سال۲۰۱۸ پذیرفته است و به نوبه خود، سعودی‌ها تلاش‌ها برای محکوم کردن بازداشت دسته جمعی اویغورهای مسلمان توسط چین را رد کرده‌اند.
چین از سال۱۹۷۱ با ایران روابط دیپلماتیک داشته است؛ حدود دو دهه بیشتر از روابط دیپلماتیک با عربستان سعودی. چین در سال۲۰۲۱ به ایران قول داد ۴۰۰میلیارد دلار در ازای تامین نفت و سوخت در این کشور سرمایه‌گذاری کند؛ هرچند تحریم‌های غرب علیه تهران مانع از تحقق این توافق شده است. تحلیلگران می‌گویند که «شی» ایران را به‌عنوان یک منتقدی که بر سر نقد غرب با چین همفکر است و کشوری غنی از منابع طبیعی با مرزهای استراتژیک، ارتشی قوی و تمدنی به قدمت تمدن چین می‌داند. چین نیز به ثبات منطقه علاقه دارد. پکن بیش از ۴۰درصد واردات نفت‌خام خود را از این منطقه دریافت می‌کند. علاوه بر این، خلیج‌فارس به‌عنوان یک گره کلیدی در امتداد مسیرهای تجاری «ابتکار کمربند و جاده» و همچنین بازاری بزرگ برای کالاهای مصرفی و فناوری چینی ظاهر شده است. غول مخابراتی چینی هوآوی شبکه‌های G۵ را در عربستان سعودی، قطر، کویت و امارات متحده عربی ارائه می‌کند.
با این حال، خانم «یون سان» تحلیلگر گفت که مهم است که درباره اهمیت توافق روز جمعه اغراق نکنیم. اختلافات ایران و عربستان زیاد است و بهبود روابط به اقداماتی بیش از تجدید روابط دیپلماتیک نیاز دارد. نقش چین در میانجی‌گری این توافق نیز ممکن است آن‌قدرها که به نظر می‌رسد محوری نباشد، آن هم با توجه به نشانه‌هایی است مبنی بر اینکه تهران و ریاض از قبل برای دستیابی به توافق انگیزه داشتند. وی افزود: «عربستان سعودی و ایران مدت زیادی است که درباره بازسازی روابط خود صحبت می‌کنند. بنابراین این چیزی نیست که پکن یک‌شبه تسهیل کرده باشد.»
«سان» می‌گوید، آنچه به احتمال زیاد اتفاق افتاد، همگرایی منافع بود که در آن ایران آسوده خاطر شد؛ عربستان سعودی باید پیامی به واشنگتن درباره هزینه‌های کاهش تعامل در منطقه بفرستد و «شی» توانست به‌عنوان یک رهبر جهانی در برابر فشار فزاینده آمریکا ادعای اعتبار کند. «سان» افزود: «این چین نیست که دو کشور را به هم نزدیک و اختلافات آنها را حل می‌کند. این چین است که از فرصت دو کشوری که می‌خواهند روابط خود را بهبود بخشند، استفاده می‌کند.» تسهیل رابطه میان ایران و عربستان برای «شی» به این دلیل اهمیت دارد که این توافق در روزی عملیاتی شد که «شی» سلطه خود را بر سیاست چین با آغاز دوره سوم ریاست خود گسترش داد که یک پیروزی سریع برای وی محسوب می‌شود.
پس از سه سال انزوای ناشی از کووید، «شی» به سرعت بر حضور پکن در صحنه جهانی با ملاقات با ده‌ها تن از سران کشورها و اعزام دیپلمات ارشد خود به سراسر جهان برای دستیابی به برتری آن هم به‌دلیل بدتر شدن روابط با ایالات متحده، اتهامات واردشده به چین به دلیل جاسوسی با بالون، نگرانی از اینکه پکن در حال آماده شدن برای تسلیح نیروهای روسیه در اوکراین است و یک رویکرد فزاینده ضد چین در کنگره صحه نهاد. چین اتهامات مربوط به تسلیحات را رد کرده و این اتهام را با ادعای صلح‌ساز بودن خود پس زده است و ماه گذشته پیشنهادی برای پایان دادن به جنگ در اوکراین ارائه کرد. این پیشنهاد عملا توسط رهبران اروپایی رد شد و «شی» تحت فشار قرار گرفت تا از نفوذ خود بر مسکو برای توقف جنگ استفاده کند.
پکن همچنین به دنبال تاکید بر طرحی به نام «ابتکار امنیت جهانی» است که برای اولین‌بار یک سال پیش توسط «شی» ارائه شد و آن را تلاشی برای اعمال «راه‌حل‌ها و خِرد چینی» برای بزرگ‌ترین چالش‌های امنیتی جهان توصیف می‌کند. این ابتکار که تکرار زبان دوران مائو درباره ترویج «همزیستی مسالمت آمیز» است، خواستار پارادایم جدیدی است که در آن قدرت جهانی به‌طور مساوی توزیع شده و جهان «یک‌جانبه‌گرایی، تقابل بلوک‌ها و هژمونیسم» را رد می‌کند؛ اشاره به ایالات متحده و اتحادهای نظامی مانند سازمان پیمان آتلانتیک شمالی. برخی تحلیلگران می‌گویند که این ابتکار اساساً تلاشی برای پیشبرد منافع چین از طریق جابه‌جایی با واشنگتن به‌عنوان پلیس جهان است. این طرح خواستار احترام به «امنیت غیرقابل تقسیم» کشورهاست، اصطلاحی که شوروی برای استدلال علیه اتحادهای تحت رهبری ایالات متحده در پیرامون چین استفاده می‌کرد.
وانگ‌یی، دیپلمات ارشد چین که میزبان مراسم اختتامیه مذاکرات در پکن بود، گفت توافق بین عربستان سعودی و ایران نمونه‌ای از تمرکز ابتکار امنیت جهانی بر ترویج گفت‌وگو است. در عکس‌هایی که رسانه‌های دولتی چین منتشر کرده‌اند، وانگ شاهد دست‌دادن مساعد العیبان، وزیر امور خارجه عربستان و علی شمخانی، دبیر شورای امنیت ملی ایران است که هر دو لبخند می‌زنند.
