چه کسی در ونزوئلا حکومت خواهد کرد: گوایدو یا مادورو؟
دو رئیس در یک اقلیم
عکس: AFP
گوایدو پس از ادای سوگند قول داد که با رهبری دولت انتقالی، زمینه را برای برگزاری یک انتخابات آزاد فراهم کند. او همچنین از نظامیان کشور خواست که دیگر از فرامین دولت مادورو اطاعت نکنند. نیویورک‌تایمز در گزارشی به قلم شورای سردبیری در ۲۳ ژانویه ۲۰۱۹ نوشت که بحران فعلی در ونزوئلا بحرانی جدید و زودگذر نیست بلکه بحرانی است که ریشه در سال‌های گذشته دارد. ونزوئلا که روزگاری ثروتمندترین کشور در آمریکای لاتین بود روی دریایی از ذخایر نفتی شناور است که گفته می‌شود این ذخایر از حجم ذخایر نفتی ایران و عربستان هم بیشتر است. در دوران رهبری هوگو چاوز، که در سال ۲۰۱۳ درگذشت و جانشین او نیکولاس مادورو، ونزوئلا وارد چرخه‌ای از پسرفت شد و سوءمدیریت، فساد و حجم عظیمی از بدهی‌ها نه تنها اقتصاد این کشور را به ورطه فلاکت و ورشکستگی کشاند بلکه مردم را نیز «سیل وار» وارد خیابان‌ها کرد. چند ماهی است که موج گسترده‌ای از اعتراضات علیه عملکرد مادورو در پی بحران اقتصادی، تورم افسار گسیخته و کمبود شدید کالاهای اساسی، سراسر ونزوئلا را فرا گرفته و حدود ۳ میلیون نفر از جمعیت ۳۲ میلیون نفری این کشور را آواره کشورهای همسایه کرده است. به نوشته نیویورک‌تایمز، گرسنگی با آماری وحشتناک درحال گرفتن جان کودکان است، قفسه‌های مغازه‌ها خالی است و سوءتغذیه بیداد می‌کند. پزشکان ونزوئلایی به نیویورک‌تایمز می‌گویند «بیمارستان‌های این کشور شبیه بیمارستان‌های قرن نوزدهم است» و کمبود دارو و آنتی بیوتیک بر میزان مرگ‌ومیرها افزوده است. این وضعیت ناامید‌کننده موجب تظاهرات گسترده و بعضا خشونت بار و روند به‌شدت صعودی جرم و جنایت در این کشور شده است. تورم به یک میلیون درصد رسیده و پول ملی این کشور ارزش خود را از دست داده است.
به نوشته نیویورک‌تایمز، فرآیند فروپاشی اقتصادی ونزوئلا از زمانی شروع شد که چاوز قدرت را به‌دست گرفت و پول نفت را نه تنها خرج زیرساخت‌های کشورش نمی‌کرد بلکه آن را در جیب حلقه‌ای از نخبگان نزدیک خود می‌ریخت و دشمنان خود را تسویه می‌کرد. پس از مرگ چاوز در سال ۲۰۱۳ و ادای سوگند مادورو به‌عنوان جانشین او، سیاست «ابتدا ارتش» به رکن اصلی سیاست دولت تبدیل شد. مادورو کنترل صنایع ارزشمند را به ارتش واگذار کرد و با چاپ پول درصدد خرید حمایت ارتش و وفاداران به خود و سیستم برآمد. این وضعیت بر دامنه بحران افزود و مادورو به جای پرداختن به ریشه و علت مشکلات، دستان خارجی به‌ویژه آمریکا را دخیل در مشکلات می‌دانست. به نوشته نیویورک‌تایمز، مادورو همچون چاوز در مقابل سیل مشکلات، مبادرت به سرکوب مخالفان کرد به‌گونه‌ای‌که گفته می‌شود وی دستور دستگیری ۱۲۸۰۰ نفر از مخالفان را صادر کرد. در می۲۰۱۸ هم در انتخاباتی پرمناقشه برنده شد. این انتخابات موجب دوقطبی شدن شدید جامعه شد. اپوزیسیون کوشید تا در برابر مادورو مانع تراشی کند. به این ترتیب، از دل تحولات سیاسی ونزوئلا «خوان گوایدو»، رهبر مجلس ملی، زاده شد. او تا پیش از این در داخل و خارج ناشناخته بود اما از زمانی که خود را رئیس‌جمهوری موقت ونزوئلا معرفی کرد به شهرت جهانی رسید.
بحران فعلی در ونزوئلا فقط به داخل این کشور محدود نمانده است بلکه سرریز آن کشورهای همسایه را نیز متاثر ساخته است. این ۳ میلیون آواره از طریق زمین و دریا به برزیل، اکوادور و دیگر کشورها رفته و زمینه ساز تنش در این کشورها می‌شوند. سیزده کشور آمریکای لاتین از مادورو خواسته‌اند که قدرت را به مجلس ملی واگذار کند تا ثبات به این کشور بازگردد. در دسامبر ۲۰۱۶ هم عضویت ونزوئلا در بلوک تجاری-اقتصادی کشورهای آمریکای لاتین (مرکوسور) به دلیل ناتوانی کاراکاس در احیای دموکراسی در آن کشور به حال تعلیق درآمد. افزون بر این، ۱۷ کشور آمریکای لاتین به علاوه کانادا و آمریکا دولت مادورو را غیرمشروع اعلام کرده‌اند. دولت مادورو همچنین با تعطیلی سفارتخانه کشورش در آمریکا به دیپلمات‌های آمریکایی هم ۷۲ ساعت مهلت داد که از این کشور خارج شوند.
ارتش: حامی دولت یا مدافع ملت؟
به‌نظر می‌رسد فرماندهان رده بالای ارتش همچنان وفادار به دولت باشند. روز پنج‌شنبه امرای ارتش حمایت خود را از مادورو اعلام کردند. کشورهای بولیوی، روسیه، ترکیه، چین، کوبا، فلسطین، مکزیک و برخی دیگر از کشورها یا از دولت مادوورو حمایت کردند یا مداخله خارجی در این کشور را محکوم کردند. «آنا ونسا هررو» و «نیل مک فارکوهر»، گزارشگران نیویورک‌تایمز در گزارش ۲۴ ژانویه در این رابطه نوشتند که تحولات داخلی در ونزوئلا، رئیس‌جمهوری این کشور را در «مرکز یک وضعیت جنگ سردگونه میان متحد دیرینش روسیه و مخالف دیرینش واشنگتن قرار داده است.» آنها می‌نویسند روسیه میلیاردها دلار پول به این کشور سرازیر کرده و در مقابل، آمریکا رئیس‌جمهور ونزوئلا را «مستبدی فاسد و بدون مشروعیت» قلمداد کرده است. در هر حال، ارتش نقش مهمی در سرنوشت قدرت سیاسی در ونزوئلا دارد. دولت مادورو در اولین گام و به‌عنوان «پاداشی برای وفاداری» به ۱۶هزار و ۹۰۰ تن از پرسنل ارتش ترفیع داد. با واگذاری بسیاری از صنایع به ارتش از سوی دولت، اکنون نظامیان به کانال اصلی دریافت کمک‌های داخلی و خارجی و توزیع احتمالی این کمک‌ها در داخل تبدیل شده‌اند. بنابراین، امرای ارتش حاضر به از دست دادن این امتیازات نیستند.
اما در میان بدنه ارتش نارضایتی زیاد است. اواخر سال ۲۰۱۷ و اوایل ۲۰۱۸ بود که برخی از نیروهای نظامی ونزوئلایی به کلمبیا پناه بردند. خبرگزاری رویترز با مطالعه یکسری اسناد داخلی ارتش ونزوئلا گزارش کرد که در چهار ماهه اول سال ۲۰۱۸ تعداد سربازانی که در ارتش ونزوئلا به اتهام‌هایی چون خیانت، شورش و فرار دستگیر شده‌اند به ۱۷۲ نفر افزایش یافته درحالی‌که نسبت به همین بازه زمانی در سال ۲۰۱۷ معادل ۵/ ۳ برابر بیشتر است. برخی مقام‌های سابق ارتش ونزوئلا می‌گویند این آمار نشان‌دهنده افزایش شدید نارضایتی در میان نیروهای مسلح ونزوئلاست. همین اسناد نشان داده‌اند که در کل سال ۲۰۱۷ مجموعا ۱۹۶ سرباز ارتش ونزوئلا به‌خاطر این اتهامات دستگیر شده‌اند. مصاحبه‌های میدانی با برخی سربازان ارتش ونزوئلا نشان می‌دهد که دغدغه فعلی آنها درحال‌حاضر فرار از ونزوئلا یا مدیریت زندگی خود و خانواده‌‌هایشان با حقوق ناچیز دو دلار در روز است. در سال ۲۰۱۹ هم وضعیت تعریف چندانی ندارد. همین چند روز پیش بود که برخی اعضای گارد ملی ونزوئلا دستگیر شدند. با این حال، برخی گمانه‌زنی‌ها بر این باورند که ارتش در نهایت برای جلوگیری از سقوط اقتصادی دست به مداخله خواهد زد.
«ونسا هررو- مک فارکوهر» می‌افزایند اعلام وفاداری امرای ارتش به مادورو باعث شد گوایدو در وضعیت دفاعی قرار گیرد. ارتش معتقد است تلاش اپوزیسیون برای کنار زدن مادورو نوعی کودتاست. به نوشته این گزارشگران اگرچه روسیه، چین و چند کشور معدود دیگر از مادورو حمایت کرده‌اند اما ۱۷ کشور آمریکای لاتین در کنار اروپا و آمریکا از مادورو سلب مشروعیت کرده و گوایدو را به‌عنوان رئیس‌جمهور مورد شناسایی قرار داده‌اند. همین مساله می‌تواند خونی تازه در کالبد رئیس‌جمهور موقت در برابر مادورو و ارتش بدمد. چنین است که دولت آمریکا می‌کوشد با قطع منابع مالی دولت مادورو، این منابع را در اختیار رقیب او گوایدو قرار دهد. به نوشته این گزارشگران، دولت آمریکا وعده کمک ۲۰ میلیون دلاری به گوایدو داده و همزمان از شورای امنیت درخواست برگزاری جلسه اضطراری کرده است.
مهم‌ترین منبع مالی دولت، درآمدهای ناشی از فروش و صدور نفت‌خام است. «کرگ سمپل»، گزارشگر نیویورک‌تایمز در ۲۴ژانویه در گزارشی نوشت که ایالات‌متحده بزرگ‌ترین مشتری خارجی نفت‌خام ونزوئلاست و روزانه نیم میلیون بشکه نفت از این کشور می‌خرد. مایک پمپئو وزیرخارجه و جان بولتون مشاور امنیت ملی ترامپ معتقدند با قطع این شریان اصلی مالی می‌توانند زمینه تضعیف یا خلع مادورو از قدرت را فراهم کنند. به نوشته «ونسا هررو- مک فارکوهر»، رهبران اپوزیسیون امیدوارند که به‌دنبال تظاهرات عمومی گسترده در ونزوئلا و حمایت بین‌المللی وسیع از گوایدو، اعضای کلیدی نیروهای مسلح پیوند خود را با مادورو بگسلند. ترامپ هم اعلام کرده که برای بازگرداندن احتمالی دموکراسی در ونزوئلا به ریل خود «گزینه نظامی» روی میز است. ولادیمیر پادرینو لوپز، وزیر دفاع ونزوئلا، در یک مصاحبه تلویزیونی اعلام کرد: «این یک جنگ داخلی نیست؛ یک درگیری میان برادران است که ونزوئلایی‌ها می‌توانند آن را حل و فصل کنند.» او ادعای قدرت گوایدو را «مضحک» خواند و گفت: «چنین ادعاهایی باعث خنده می‌شود. من به مردم در مورد خطرات چنین فردی هشدار می‌دهم.»
روسیو سان میگوئل، تحلیلگر امور دفاعی می‌گوید قابل توجه است که پس از ادای سوگند گوایدو، ارتش پشت سر مادورو ایستاد زیرا نظامیان بر این باورند که مادورو دست برتر را دارد. خانم میگوئل که سازمانی تحت عنوان «Citizen Control» را مدیریت می‌کند، معتقد است: «رهبران نظامی در نهایت با یک تلنگر شدید ممکن است تغییر جهت دهند. این تغییر جهت زمانی است که رده‌های ارشد نخواهند دست به سرکوب معترضان بزنند. این نشانه‌ای خواهد بود دال بر اینکه مادورو باید برود.» با این حال، هنوز در ظاهر امر نشانه‌ای از خالی کردن پشت مادورو از سوی ارتش دیده نمی‌شود.
طرفین نزاع چه می‌گویند؟
ونزوئلا هم‌اکنون در برزخ مادورو- گوایدو گرفتار شده است. به نوشته بی‌بی‌سی و براساس گزارش «ونسا هررو- مک فارکوهر»، این نخستین بار نیست که حکومت چپ‌گرای ونزوئلا با خطر سقوط روبه‌رو شده اما نخستین بار است که مخالفان موفق شده‌اند در ابعادی قابل توجه حمایت‌های بین‌المللی جلب کنند و مشروعیت حزب حاکم را به چالش بکشند. «خوان گوایدو»، رئیس جدید «شورای ملی» ونزوئلا یا همان مجلس قانون‌گذاری این کشور است. گوایدو می‌گوید که با تصمیم پارلمان و براساس اختیاراتی که قانون‌اساسی ونزوئلا به این نهاد داده، نیکلاس مادورو به دلیل آزاد نبودن انتخاباتی که در سال ۲۰۱۸ برگزار شد، مشروعیت قانونی ندارد. او به دو ماده قانون‌اساسی ونزوئلا استناد می‌کند: مواد ۲۳۳ و ۳۳۳. در ماده ۲۳۳ آمده که مجمع ملی می‌تواند رئیس‌جمهور را با رای خود برکنار کند و در چنین وضعیتی، رئیس مجمع ملی به شکل موقت ریاست قوه مجریه را بر عهده خواهد گرفت. در ماده ۳۳۳ هم تاکید شده که اگر قانون‌اساسی کشور زیر پا گذاشته شود، همه شهروندان موظفند برای برقراری دوباره قانون‌اساسی بکوشند. شورای ملی ونزوئلا هم دو هفته پیش اعلام کرد که نیکلاس مادورو، مشروعیت ریاست‌جمهوری ندارد و او را رسما «غاصب» این مقام توصیف کرد. براساس قانون، از آن زمان رئیس شورای ملی باید ریاست‌جمهوری را نیز بر عهده می‌گرفت تا ظرف ۳۰ روز انتخابات برگزار کند. در این مدت که اعتراض‌ها دنبال می‌شد یک‌بار خوان گوایدو دستگیر و بعد از چند ساعت آزاد شد تا اینکه روز چهارشنبه در تظاهرات گسترده مخالفان علیه مادورو، گوایدو اعلام کرد رئیس‌جمهور است.
مادورو می‌گوید که در سال ۲۰۱۸ در انتخابات پیروز شده و در ابتدای سال ۲۰۱۹ (حدود دو هفته پیش) سوگند ریاست‌جمهوری خورده و به همین دلیل رئیس‌جمهور است. در پاسخ به شورای ملی و استدلال قانون‌اساسی هم، مادورو و طرفدارانش می‌گویند که به حکم دیوان‌عالی کشور، این شورا یا پارلمان ملغی شده و اختیاراتش به «مجلس موسسان» منتقل شده است. مجلس موسسان نهادی تازه‌تاسیس است که سال گذشته و در پی یک انتخابات جنجالی دیگر تشکیل شد. مخالفان آن انتخابات را تحریم کردند و اکثریت آن در دست طرفداران مادورو است. نیکلاس مادورو به‌رغم موج مخالفت‌های داخلی و خارجی در حضور نمایندگان مجلس موسسان سوگند یاد کرد. دیوان‌عالی کشور هم توسط قضات طرفدار مادورو کنترل می‌شود. به همین دلیل مخالفان آرای این دیوان را که در واقع عالی‌ترین دادگاه کشور است، به چالش کشیده‌اند.
«ونسا هررو- مک فارکوهر» بر این باورند که مادورو به پشتوانه ارتش و حمایت‌های مالی روسیه و چین سر پا ایستاده است. دولت چین از دورانی که هوگو چاوز در ونزوئلا به قدرت رسید از حامیان این کشور بوده است. آنها معتقدند تا سال ۲۰۱۵، دولت چین حدود ۶۵ میلیارد دلار به دولت مادورو کمک کرده است. ونزوئلا ۲۰ سالی است که توسط چپ‌گرایان اداره می‌شود؛ از ۱۹۹۹ تا ۲۰۱۳ توسط هوگو چاوز و سپس توسط نیکلاس مادورو، از سیاستمداران نزدیک چاوز که توسط خود او و پیش از مرگش برای رهبری این کشور برگزیده شد. ابرتورم موجود در ونزوئلا یکی از موارد استثنایی در تاریخ است.
صندوق بین‌المللی پول نیز اعلام کرد که نرخ تورم در سال ۲۰۱۹ در ونزوئلا به ۱۰ میلیون درصد خواهد رسید. مادورو می‌گوید که کشورش قربانی یک توطئه بین‌المللی است و مخالفانش در داخل و خارج از کشور در پدید آمدن وضع موجود و ابرتورم مهارنشدنی دست داشته‌اند. همزمان دولت این کشور متهم است که به اصول دموکراسی پایبند نیست و مخالفانش را سرکوب می‌کند. رهبران مخالف مادورو در ونزوئلا عموما یا در زندان هستند یا در حبس خانگی. رسانه‌های مخالفان نیز به شکل سیستماتیک با محدودیت‌های فزاینده‌ای روبه‌رو هستند. براساس اعلام سازمان گزارشگران بدون‌مرز، این کشور در دسته کشورهایی قرار دارد که از آزادی رسانه‌ها در آن خبری نیست و حکومت مادورو به هیچ‌وجه رسانه‌های مستقل را تحمل نمی‌کند. این سازمان وضعیت ونزوئلا در سال‌های اخیر را به یک «جنگ رسانه‌ای» شبیه دانسته است.
مکس فیشر، در گزارشی تحلیلی برای نیویورک‌تایمز مورخ ۲۴ ژوئن به طرح چند سوال در مورد چرایی تحولات ونزوئلا پرداخته و خود پاسخ آنها را می‌دهد.
۱- چرا ونزوئلا در صدر اخبار قرار گرفته است؟
دلایل بسیاری در این رابطه هست که همگی به بحران سیاسی ارتباط دارند؛ بحرانی که سال‌هاست این کشور را در خود فرو برده است. اول، از روز چهارشنبه تظاهرات گسترده‌ای در این کشور به راه افتاده که اولین تظاهرات گسترده در نوع خود از زمان انتخاب دوباره مادورو به ریاست‌جمهوری در سال ۲۰۱۷ است. دوم، خوان گوایدو به‌عنوان رئیس‌جمهور موقت سوگند یاد کرد و دولت مادورو را نامشروع اعلام کرد. این احتمال مطرح شده که ارتش ممکن است در نهایت پشت مادورو را خالی کرده و در کنار معترضان قرار گیرد. دولت‌های خارجی هم اکنون پشت‌سر گوایدو ایستاده‌اند.
۲- چرا ونزوئلا در بحران است؟
دولت ونزوئلا شاهد تخریب دموکراسی و اقتصادش بوده است. خشم عمومی به تدریج به اوج خواهد رسید. دولت این کشور «دولت ناکام» است. تورم کل کشور را به فقر مطلق سوق داده است. غذا و دارو نایاب است. نظم عمومی درحال فروپاشی است و جرم در حال فزونی است. دولت درحال تقویت دامنه اقتدار خود و تضعیف نهادهای دموکراتیک است و باعث شده مردم آلترناتیوی برای به چالش کشیدن رهبری نداشته باشند. بنابراین، بسیاری به خیابان‌ها آمده‌اند تا تغییر را از طریق خیابان رقم زنند.
۳- چرا همه چیز به اینجا ختم شد؟
مهم‌ترین محرک مراسم ادای سوگند مادورو در ماه جاری بود. او در ماه می به ریاست‌جمهوری برگزیده و ماه جاری سوگند یاد کرد. بسیاری پیروزی او را زیر سوال برده‌اند. بسیاری در داخل و خارج حکومت او را نامشروع خوانده‌اند. معترضان بیرون آمده‌اند تا پیامی به او بدهند دال بر اینکه حکومت او را به رسمیت نمی‌شناسند.
۴- چرا اوضاع یکباره این‌قدر بد شد؟
همه‌چیز در سال ۱۹۹۲ شروع شد زمانی که پوپولیست چپگرا هوگو چاوز دست به یک کودتای ناکام زد که بازتاب نارضایتی مردمی از تشکیلات سیاسی بود. او در انتخابات ۱۹۹۸ پیروز میدان شد. او تغییراتی مردم‌پسند برای مبارزه با فساد و فقر انجام داد. اوضاع به همین روال پیش رفت تا سال ۲۰۰۲ که رکود اقتصادی موجب تظاهرات ضددولتی شد. وقتی خشونت کلید خورد، ارتش چاوز را دستگیر کرد و رهبری موقت را تحمیل کرد. نیروهای وفادار به چاوز به سرعت نظم را بازگرداندند و رهبران کودتا به سرعت عقب رانده شدند و چاوز به قدرت بازگشت. از آن زمان تا مرگ چاوز در سال ۲۰۱۳، چاوز جنگی علیه نهادها و جامعه مدنی ونزوئلا به‌راه انداخت و کشورش را از دموکراسی تهی کرد. او نظام قوم و خویش‌پرستی را برای حفظ قدرت خود باب کرد و نظامیان هوادار خود را در رأس ارتش گماشت. مادورو هم در مسیر سلف خود قدم برداشت. اما مادورو افزون بر این اقدامات، مبادرت به چاپ پول بدون پشتوانه کرد که تورم افسار گسیخته را موجب شد.
۵- آیا می‌توان بحران را به سوسیالیسم ونزوئلایی یا امپریالیسم غربی نسبت داد؟
این رویکردی مردم‌پسند در میان برخی آمریکایی‌ها و کشورهایی مانند مکزیک، برزیل و دیگر کشورهای آمریکای‌لاتین است که اغلب انفجار فعلی در ونزوئلا را دال بر این می‌گیرند که مخالفان سیاسی‌شان تهدیدی خطرناک هستند. بی‌تردید چاوز سرمایه‌گذاری کلانی روی برنامه‌های سوسیالیستی کرده بود و بخش زیادی از اقتصاد را ملی کرد. درست است که آمریکا با حکومت او مخالف بود و درصدد انزوای او بود اما بسیاری این را دلیل بر مداخله امپریالیستی آمریکا نمی‌دانند. بحران ونزوئلا بیش از آنکه سرچشمه خارجی داشته باشد ناشی از سوءمدیریت و فساد گسترده و باندبازی‌های داخلی است.
محمدحسین باقی
ماده ۲۳۳: اگر رئیس‌جمهور به‌دلیل هریک از موارد زیر از خدمت غایب شود: مرگ، استعفا، کنار گذاشته شدن از این مقام با تصمیم دادگاه عالی، معلولیت/ ناتوانی فیزیکی یا روحی دائمی که به درخواست مجمع ملی به تایید پزشکان قضات دادگاه عالی رسیده باشد، ترک موقعیت که از سوی مجمع ملی اعلام شده باشد و عزل از طریق آرای مردمی. وقتی رئیس‌جمهور منتخب برای ادای سوگند در دسترس نباشد، انتخابات جدید با آرای همگانی یا رای مستقیم باید ظرف ۳۰ روز کاری تا زمان انتخاب و سوگند رئیس‌جمهور جدید برگزار شود. رئیس مجمع ملی مجاز است که مسوولیت ریاست‌جمهوری را عهده دار شود.
ماده ۳۳۳: این قانون‌اساسی نباید به هیچ شکلی از حیز انتفاع ساقط شود. اگر به علت اعمال زور یا به‌دلیل لغو هر ماده‌ای به هر شکلی قانون اساسی متوقف شود، در چنین مواردی، هر شهروندی، خواه دارای صلاحیت رسمی باشد یا خیر، وظیفه دارد که در بازگرداندن قانون‌اساسی به ریل خود و کارآمد کردن آن کمک کند.
ارسال نظر