چرا لحن مذاکره‌کنندگان احیای برجام تغییر کرده است؟
هفت گره مذاکرات وین
گفت‌وگوهای احیای برجام در «حساس‌ترین مرحله خود» قرار دارد؛ با گذشت یک هفته از پایان دور ششم مذاکرات احیای برجام نه‌تنها زمان برگزاری دور هفتم این گفت‌وگوها هنوز مشخص نشده، بلکه لحن برخی مقامات غربی نسبت به هفته‌های قبل تندتر هم شده است. به‌عنوان مثال، آنتونی بلینکن، وزیرخارجه آمریکا از باقی‌ماندن «اختلافات جدی» در این مذاکرات سخن می‌گوید و ژان ایو لودریان، وزیرخارجه فرانسه توپ را در زمین ایران انداخته و می‌گوید، مقام‌های ایرانی باید تصمیم‌های سختی بگیرند و ما منتظر این اقدام آنها هستیم. حال افکار عمومی با این سردرگمی مواجه شده است که چطور به‌یکباره فضای نسبتا مثبت مذاکرات احیای برجام به فضایی تنش‌آلود و مبهم تبدیل شده است.
ابهام در زمان دور هفتم
درباره دور بعدی مذاکرات نیز همچنان خبر مشخصی منتشر نشده است و در آخرین خبر پیرامون دور جدید مذاکرات، خبرنگار روزنامه آمریکایی وال‌استریت‌ژورنال در توییتی اعلام کرد انتظار نمی‌رود دور هفتم گفت‌وگوهای برجامی وین در زودترین حالت ممکن قبل از یکشنبه آینده آغاز شود.
پیش‌تر نیز یک مقام ارشد آمریکایی که خواسته بود نامش فاش نشود، در گفت‌وگو با خبرگزاری رویترز گفته بود، در شش دور مذاکره در وین پیشرفت‌هایی حاصل شده است و دور هفتم بعد از مشورت‌ها در تهران، در آینده نزدیک برگزار می‌شود، اما تاریخ دقیقی برای آن تعیین نشده است. از سوی دیگر میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی واقع در وین روز جمعه در توییتی نوشت: «حسم به من می‌گوید که مذاکرات وین بر سر احیای برجام از هفته آینده یعنی حداکثر تا ۴جولای از سر گرفته خواهد شد و حتی ممکن است زودتر نیز این اتفاق بیفتد. این مساله قطعی نیست، اما احتمال بالایی دارد.»
گره مذاکرات کجاست؟
اکنون با توجه به صحبت‌های اخیر آنتونی بلینکن، وزیرخارجه آمریکا که طی روزهای اخیر بارها از اختلافات جدی در گفت‌وگوهای برجامی سخن گفته یا هشدار داده بود پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران می‌تواند به یک «مانع غیرقابل حل» تبدیل شود، آن هم درحالی‌که چند روز پیش هایکو ماس، وزیرخارجه آلمان از «شانس بالای احیای برجام» سخن گفته بود، این پرسش مطرح می‌شود که گره مذاکرات کجاست که در آستانه هفتمین دور از گفت‌وگوها طرف آمریکایی به بهانه‌گیری روی آورده است.
در این گزارش تلاش شده است تا به مهم‌ترین مشکلاتی که از نظر تهران و واشنگتن همچنان پابرجاست، پاسخ داده شود.
توافق ایران و آژانس
با وجود تلاش‌های رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با هدف تمدید توافق با ایران هنوز وی راه به جایی نبرده؛ مساله‌ای که به‌شدت نگرانی کاخ‌سفید را به دنبال داشته است. دولت ایران اسفندماه سال گذشته براساس مصوبه مجلس شورای اسلامی دسترسی بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تاسیسات هسته‌ای را محدود و اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را متوقف کرد، ولی پس از آن تهران و آژانس اوایل اسفند پارسال به توافقی سه‌ماهه دست یافتند که بر پایه آن دوربین‌های نظارتی آژانس در تاسیسات هسته‌ای به مدت سه ماه فعالیت کند، ولی دسترسی به اطلاعات آن تنها در صورتی ممکن شود که تحریم‌های آمریکا علیه ایران لغو شده باشد. این توافق سه‌ماهه به مدت یک ماه دیگر تمدید شده بود که این مهلت روز پنج‌شنبه، ۳تیر به پایان رسید. به گزارش خبرگزاری بلومبرگ، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس انرژی اتمی، دو بار به ایران برای تمدید این مهلت فشار آورده، ولی هنوز پاسخی از ایران دریافت نشده است.
در این باره روز گذشته محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس ایران گفت که اطلاعات مربوط به برنامه هسته‌ای ایران که پس از توافق نظارتی ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ضبط شده است، «هیچ‌وقت به آژانس داده نمی‌شود». محمود واعظی، رئیس دفتر رئیس‌جمهور ایران نیز یک روز پیش از پایان این مهلت گفته بود: «درخصوص پایان یافتن مهلت یک‌ماهه بسته‌شدن دوربین‌های آژانس در مراکز انرژی اتمی ایران، شورای‌عالی امنیت ملی تصمیم‌گیری می‌کند.» روز جمعه، ۴تیر، کاظم غریب‌آبادی، نماینده ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم گفت جمهوری اسلامی الزامی برای تمدید تفاهم با آژانس ندارد.
نگرانی اصلی آمریکا از کجا ناشی می‌شود
با نگاهی دقیق به صبحت‌های وزیرخارجه جو بایدن منشأ این نگرانی مشخص می‌شود. بلینکن اخیرا در نشست مطبوعاتی با همتای فرانسوی خود درباره تمدید نشدن توافق ایران و آژانس گفته بود: «در صورت ادامه به‌کارگیری سانتریفیوژهای پیشرفته‌تر و غنی‌سازی بیشتر اورانیوم، این خطر وجود دارد که زمان «گریز هسته‌ای» برای ایران پایین بیاید و این کشور بتواند به‌سرعت تسلیحات هسته‌ای بسازد.» البته قسمت دوم صحبت‌های بلینکن ادعایی بیش نیست و مقامات جمهوری اسلامی بارها تاکید کرده‌اند که قصد تولید سلاح هسته‌ای ندارند.
تشدید تنش با هدف امتیازگیری
امیرعلی ابوالفتح، کارشناس مسائل آمریکا معتقد است که صحبت‌های بلینکن که شاید آمریکا از مذاکرات خارج شود یا به گونه دیگری بخواهند رفتار کنند با این هدف است که ایران تحت فشار قرار بگیرد و توافق با آژانس را برای مدت کوتاه دیگری تمدید کند.
به گفته این کارشناس، البته هنوز مشخص نیست که تصمیم جمهوری اسلامی چیست و شاید طولانی شدن مذاکرات و این مساله که آمریکا حاضر نیست تمام تحریم‌های دوران ترامپ را کنار بگذارد، ایران را به سمت اقدامی ببرد که این بار ناچار به کنار گذاشتن پروتکل الحاقی شود. این تصمیم لطمه بزرگی به گفت‌وگوها خواهد زد. وی ادامه داد: «در عین حال باید توجه داشت که تمام این خط و نشان کشیدن‌ها و اظهارنظرهای منفی می‌تواند زمینه‌ساز یک توافق باشد. به این صورت که اغلب دو طرف یک منازعه پیش از رسیدن به توافق، سختگیری‌هایشان را افزایش می‌دهند و سطح منازعه را بالا می‌برند تا امتیاز بیشتری از یکدیگر بگیرند.»
اختلاف بر سر رفع تحریم‌ها
اما عمده‌ترین مشکلی که از سوی طرف ایرانی مطرح است، چانه‌زنی دولت جو بایدن بر سر تعلیق یا لغو تحریم‌هایی است که در دوره ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ علیه ایران اعمال شد. مقامات ایرانی از لغو یا تعلیق اغلب تحریم‌ها سخن می‌گویند درحالی‌که رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران اخیرا گفته است همه تحریم‌های وضع شده علیه ایران در دوره ترامپ رئیس‌جمهور پیشین آمریکا لغو نخواهند شد. درواقع آمریکا روز جمعه ۴ تیر (۲۵ ژوئن) سخنان مقامات ارشد ایران مبنی بر لغو کلیه تحریم‌های این کشور علیه صنایع نفت و کشتیرانی را تکذیب کرد. همچنین دولت آمریکا هنوز حاضر به لغو تحریم تسلیحاتی و لغو دستور اجرایی ترامپ در این زمینه نشده است. این در حالی است که حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران روز چهارشنبه در جلسه هیات دولت گفته بود که همین امروز دوم تیر می‌توانیم تحریم را تمام کنیم، برویم همین الان اختیا‌رات را به آقای دکتر عراقچی بدهیم و به وین برود و در عرض چند روز توافق را نهایی کند و اعلام شود تحریم هم برداشته شود. محمود واعظی، رئیس دفتر ریاست‌جمهوری نیز روز چهارشنبه دوم تیر از توافق برای برداشتن تحریم‌های نفتی و کشتیرانی از سوی آمریکا خبر داده بود. به گفته واعظی «حدود یک‌هزار و ۴۰ تحریم دوران ترامپ طبق این توافق برداشته می‌شود. در رابطه با تحریم افراد و دستگاه‌های مربوط به بیت مقام معظم رهبری هم توافق شده است که برداشته شود.» بنابراین یکی دیگر از عمده‌ترین مشکلاتی که بر سر راه احیای برجام وجود دارد، اختلاف‌نظر تهران و واشنگتن در خصوص لغو یا تعلیق تحریم‌ها است.
موازنه قدرت
در رابطه با این گره‌های مذاکراتی و این مساله که چرا با وجود گذشت شش دور گفت‌وگوهای برجامی اکنون از سوی آمریکا و برخی کشورهای غربی شاهد موضع‌گیری‌های سخت‌گیرانه‌تری هستیم، نظر کارشناسان را جویا شدیم.
دکتر ابراهیم متقی، استاد دانشگاه تهران در گفت‌وگویی کوتاه با روزنامه «دنیای اقتصاد» با اشاره به اینکه مذاکرات وین در شرایطی آغاز شد که ایران، ایالات‌متحده و کشورهای گروه ۱+۴ از انگیزه لازم برای اعاده برجام برخوردار بودند، گفت: «تفکر اصلی بایدن و ایران متکی بر این نکته بود که اعاده برجام، امنیت، صلح و همکاری‌های منطقه‌ای را افزایش خواهد داد. بنابراین تیم سیاست خارجی جو بایدن و ایران تلاش کردند تا زمینه لازم برای احیای برجام را ایجاد کنند.» متقی در عین حال تاکید کرد که اعاده برجام با روحیه آمریکایی و منطق دیپلماتیک هماهنگی ندارد. وی ادامه داد: «روحیه آمریکایی و منطق دیپلماتیک مبتنی بر موازنه قدرت است. یعنی اینکه هر توافقی می‌تواند شکل جدیدی از موازنه قدرت را به‌وجود بیاورد. بنابراین بسیاری از اقداماتی که آمریکا در دوران گذشته در رابطه به ایران انجام می‌داد در فضای موجود در وضعیت ابهام قرار دارد.» استاد دانشگاه تهران معتقد است: «در روند اولیه مذاکرات، بر سر موضوعاتی که توافق بین ایران، آمریکا و کشورهای مختلف وجود داشت بحث انجام شد، بنابراین در این شرایط ما شاهد هستیم که طرفین بر سر حدود ۹۰۰ بند در ارتباط با تحریم‌ها و تعهدات برجامی ایران به توافق رسیده‌اند؛ اما اجرای این ۹۰۰بند بستگی به تصمیماتی دارد که ایران یا آمریکا اتخاذ می‌کند.»
راستی‌آزمایی سیاست‌های واشنگتن
به گفته دکتر متقی، محور اصلی صحبت‌های تهران این است که باید سیاست‌های واشنگتن راستی‌آزمایی شود و بدون راستی‌آزمایی نمی‌توان مطالبات آمریکا را به سرانجام رساند. وی افزود: «برای راستی‌آزمایی احتیاج به فعالسازی سیستم مالی بین‌المللی موسوم به سوئیفت است که فعالسازی آن بیش از دو ماه زمان می‌برد. درحالی‌که نگاه آمریکایی‌ها این است که اقدام هماهنگ تهران و واشنگتن برای بازگشت به برجام انجام بگیرد و در نتیجه ایران در همان زمان به تعهداتش در ارتباط با مانیتورینگ قابلیت‌های هسته‌ای وفادار باشد و سیاست‌های مربوط به آمریکا در یک پروسه سه ماهه حاصل شود. این مشکل اصلی است که وجود دارد.»
تسری تحریم‌ها به موضوعات دیگر
متقی با اشاره به اینکه مشکلات دیگری نیز در راستای احیای برجام وجود دارد، گفت: از جمله این مشکلات، تسری برخی تحریم‌های حوزه هسته‌ای به عرصه‌های دیگر است. در این شرایط یک نوع اختلاف نظر به لحاظ تصمیم‌گیری در ایران و آمریکا وجود دارد، چراکه نگاه تهران و واشنگتن بر سازوکارهای متفاوتی متمرکز است. آمریکایی‌ها اعتقاد دارند که بازگشت به برجام یعنی بازگشت به تعهدات گذشته اما نگاه ایران این است که بازگشت به برجام به مفهوم اجرایی‌شدن تعهدات براساس توافق ۲۰۱۵ خواهد بود. به همین دلیل است که ایران، آمریکا و دیگر کشورهای عضو برجام هنوز به جمع‌بندی و توافق اساسی دست پیدا نکرده‌اند.
موضع تحریمی متفاوت تهران و واشنگتن
همچنین سیدرضا میرطاهر، کارشناس مسائل آمریکا نیز در پاسخ به «دنیای‌اقتصاد» با بیان اینکه ۶ دور مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا با میانجی‌گری گروه ۱+۴ برگزار شد، گفت: «اما به‌نظر می‌آید این گفت‌وگوها در روزهای اخیر با موانع قابل‌توجهی مواجه شده است.» میرطاهر با اشاره به اینکه از موضع‌گیری‌های مقامات آمریکایی تاحدی می‌توان به گره موجود در مذاکرات پی برد، ادامه داد: «رابرت مالی، مشاور ویژه آمریکا روز جمعه صراحتا اعلام کرد که همه تحریم‌ها (یعنی تحریم‌های دوره ترامپ و تحریم‌های غیرمرتبط با مساله هسته‌ای از جمله شامل تحریم‌های مورد ادعا درخصوص حمایت ایران از تروریسم یا نقض حقوق‌بشر یا دیگر موارد) علیه ایران برداشته نخواهد شد.» این کارشناس مسائل آمریکا تاکید کرد که موضع ایران در این زمینه کاملا مشخص است. ایران خواهان آن است که حدود ۱۵۰۰ تحریمی که در دوره دونالد ترامپ علیه ایران به بهانه‌های مختلف علیه نهادها، موسسات، اشخاص حقیقی و حقوقی، شرکت‌ها و بسیاری از موارد دیگر اعمال شده، باید لغو شود، درحالی‌که براساس برخی اظهارنظرها، آمریکا صرفا حاضر است که در بازه‌های زمانی ۱۲۰ تا ۱۸۰ روزه برخی تحریم‌ها را فقط تعلیق کند که با خواسته ایران فاصله زیادی دارد.
تضمین خارج نشدن آمریکا از برجام
میرطاهر در بخش دیگری از سخنانش نیز گفت برای ایران بسیار اهمیت دارد که از تکرار خروج تلخ یکجانبه آمریکا از برجام در ماه می۲۰۱۸ توسط ترامپ پیشگیری کند. لذا یکی دیگر از خواسته‌های ایران، دادن نوعی تضمین از جانب آمریکایی‌ها درخصوص باقی ماندن در برجام است.
وی ادامه داد: «این درحالی است که دولت بایدن حاضر به دادن چنین امتیازی یا برآورده کردن این خواسته نیست.»
آمریکا به‌دنبال حداقل امتیازها برای ایران
میرطاهر با تاکید بر این موضوع که رئیس‌جمهور جدیدی در ایران انتخاب شده که از نیمه مرداد ماه کارش را آغاز خواهد کرد، توضیح داد: «از یکسو آمریکایی‌ها به دنبال این هستند که پیش از آغاز به‌کار دولت جدید در ایران، مذاکرات وین را به سرانجامی برسانند و از سوی دیگر در چارچوب خط‌مشی‌ای که اساسا آمریکا دنبال می‌کند یعنی گرفتن امتیاز بدون دادن امتیاز متقابل می‌خواهند از طریق جنگ روانی یا سیاسی یا تشدید فشارها تلاش کنند که ایران به توافقی با حداقل امتیازها تن‌در دهد.» این کارشناس مسائل آمریکا با بیان اینکه اکنون صحبت از هفتمین دور مذاکرات است و مشخص نیست که آیا این دور، دور پایانی باشد یا خیر، تاکید کرد: «اگر مواضع ایران و به ویژه آمریکا به همین منوال باشد طبیعتا این انتظار که مذاکرات در این دور به نتیجه برسد خیلی واقع‌بینانه نخواهد بود.» میرطاهر در نهایت با اشاره به اینکه ایران و آژانس نیز هنوز به تفاهمی برای تمدید توافق موقت بین طرفین نرسیده‌اند، گفت که اکنون برهه خیلی حساسی از مذاکرات هسته‌ای است؛ چراکه احتمالا تداوم روند کنونی مسلما به بن‌بست در مذاکرات و فروپاشی برجام خواهد انجامید.
عراقچی: به اندازه کافی مذاکره شده، زمان تصمیم‌گیری است
مذاکره‌کننده ارشد ایران در وین با اشاره به مذاکرات با ۴+۱ گفت: یکسری مسائل باقی مانده که مذاکره درباره آنها به اندازه کافی صورت گرفته و زمان تصمیم‌گیری کشورها فرارسیده است. به گزارش «ایسنا» سیدعباس عراقچی در گفت‌وگو با خانه‌ملت، با اشاره به نشست دیروز (یکشنبه 6 تیرماه) خود با اعضای کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی پیرامون نتایج مذاکرات وین اظهار کرد: تاکنون 6 دور مذاکرات با 1+4 انجام گرفته است و تقریبا به مراحل پایانی نزدیک شده‌ایم. یکسری مسائل باقی مانده که مذاکره درباره آنها به اندازه کافی صورت گرفته و زمان تصمیم‌گیری کشورها فرارسیده است. او تاکید کرد: جمهوری اسلامی ایران قبلا تصمیمات سخت خود را گرفته است؛ زمانی که ایالات‌متحده آمریکا از برجام خارج شد و ایران تصمیم گرفت در برجام بماند، تصمیم بزرگ و سخت ایران بود که منجر به حفظ برجام تا الان شده است. درحال‌حاضر نوبت طرف‌های مقابل است و با توجه به مذاکراتی که داشتیم باید تصمیم بگیرند و در مورد احیای مجدد برجام به جمع‌بندی برسند تا توافق حاصل شود.
