این موضوع پس از گذشت ۷۶ سال هنوز هم آن‌چنان تازگی و اهمیت دارد که چندی پیش دانشگاه تهران با همکاری مراکز علمی لهستان و وزارت امورخارجه کنفرانس بین‌المللی با موضوع «در جست‌وجوی خانه دوم» برگزار کرد که این کنفرانس با حضور چهره‌های طراز اول علمی و دانشگاهی هر دو کشور به یادبود و گرامیداشت دوران حضور مهاجران جنگ‌زده لهستانی در ایران بدل شد. یکی از چهره‌های مدعو این کنفرانس خسرو سینایی، کارگردان شناخته شده سینمای ایران بود. او ۳۵ سال پیش از این فیلم مستندی با عنوان «مرثیه گم‌شده» درباره مهاجرت لهستانی‌ها به ایران طی سال‌های جنگ جهانی دوم در سال‌های ۱۹۴۱ و ۱۹۴۲ ساخت. این فیلم پس از اکران در دانشگاه‌ها و سینماهای لهستان آنچنان با استقبال چشمگیر علاقه‌مندان سینما در این کشور مواجه شد که رئیس‌جمهور وقت لهستان در اختتامیه بزرگ‌ترین رویداد سینمایی این کشور نشان افتخار «صلیب لیاقت» را به این کارگردان ایرانی اهدا کرد. گویا گروه ایران‌شناسی دانشگاه کراکوف - که از قدیمی‌ترین مراکز ایران‌شناسی در اروپاست- در نظر دارد، کنفرانسی مشابه کنفرانس ایران را در لهستان برگزار کند.

این روزها که لهستان میزبانی یک کنفرانس ضدایرانی را در اواسط ماه فوریه اعلام کرده است، واکنش محمدجواد ظریف و توییت سیدعباس عراقچی، معاون وزارت امورخارجه ایران و اشاره ظریف وی به احترام ایرانی‌ها به قبرستان قدیمی لهستان در این کشور، دوباره واقعه پناه دادن و رفتار انسان‌دوستانه ایرانی‌ها با آوارگان جنگ جهانی را در اذهان زنده کرده‌‍ است. این رویداد یکی از مقاطع درخشان تاریخ جنگ جهانی دوم است. ایران در آن تاریخ توسط نیروهای متفقین اشغال شده بود. خلع رضا شاه پهلوی از قدرت و بر تخت نشستن فرزند کم‌تجربه او، فروپاشی سیستم قدرتمند مرکزی، فقدان امنیت، هرج و مرج ناشی از حضور نظامیان بیگانه موجب مشکلات فراوانی از جمله کمبود مایحتاج مورد نیاز مردم، آذوقه و علیق در کشور میزبان شده‌بود. با این وجود ایرانی‌ها در این روزها صورت خود را با سیلی سرخ کرده و با آغوش گرم از میهمانان ناخوانده که بخش بزرگی از آنان، پناهجویان و آوارگان لهستانی بودند استقبال کردند. روایت‌ها درباره تعداد مهاجران به‌دلیل خارج شدن امور از دست سیستم مرکزی و از بین رفتن نظم و نسق در کشور متعدد است. به یک روایت متقن مورد تایید صاحب‌نظران ایرانی و لهستانی، بیش از ۱۲۰‌هزار آواره‌ لهستانی از مرزهای شمالی وارد ایران شدند. آمارها هرچه باشد، در قرارداد اولیه، کشورهای متفق با ایران، متعهد شده بودند که فقط سربازان و نیروهای نظامی متفقین برای تقویت انگلیس از راه جنوب ایران وارد ایران شوند و نیروهای متفقین تامین مایحتاج و آذوقه آنان را تقبل کرده بودند، اما در عمل و به تدریج شمار زیادی از آوارگان و اسرای محبوس در اردوگاه‌های کار اجباری اتحاد جماهیر شوروی نیز که شامل عده زیادی زن، کودک و حتی پیرمردان سالخورده بودند، به مهاجران افزوده شدند.  بخش بزرگی از این مهاجران شهروندان لهستانی بودند که به گفته اسناد، نخستین گروه آنان در اوایل فروردین ۱۳۲۱ با چهار کشتی روسی وارد بندر انزلی شدند. میهمان‌نوازی ایرانیان در روزهای سخت قحطی آنچنان دولتمردان لهستانی را به وجد و قدردانی آورد که وزیر مختار لهستان در نامه ای که حکم تقدیرنامه داشت، به یکی از مسوولان وقت نوشت: «نیات خیرخواهانه جنابعالی نسبت به هم میهنان من، مهاجران لهستانی، تاثیر عمیقی بر من بخشیده است. طبق گزارش‌هایی که به من رسیده، جنابعالی از روی کمال مرحمت یک دستگاه عمارت بزرگ را در اختیار اطفال یتیم لهستانی گذارده‌اید که در آنجا آنها نگهداری شوند. من از صمیم قلب از مراحم خیرخواهانه و نوع پرستانه جنابعالی متشکرم و اطمینان می‌دهم که لهستانی‌ها برای همیشه کمال امتنان را از جنابعالی خواهند داشت.» باوجود آنکه در بدو امر ایرانیان ـ اعم از دولتمردان و توده‌ مردم- نقشی در تصمیم‌گیری‌ها نداشتند اما ورود این تعداد زن و کودک، تاثیر عمیقی بر جامعه ایرانی گذاشت و احساسات مردم را برانگیخت به نحوی که بسیاری از مردم با وجود مشکلات معیشتی، در تامین خوراک و پوشاک لهستانی‌ها مشارکت کردند؛ از سوی دیگر باید توجه داشت که دولت شوروی به‌دلیل رفتار نامناسب با آوارگان لهستانی و نگهداری آنها در شرایط بسیار بد، همواره سعی داشت تا اخبار این مهاجرت اجباری منتشر نشود زیرا در کوچ اجباری لهستانی‌ها از کشورشان به شوروی و سپس به ایران، شمار زیادی از افراد به‌دلیل شرایط بسیار دشوار زندگی، جان باختند و در همان قبرستان مورد اشاره آقای عراقچی در ایران به خاک سپرده شدند. 

قبرستانی که پس از سال‌ها به احترام بازماندگان همچنان باقی‌مانده است. سفر مشقت‌بار و تلخ مهاجران لهستانی به شوروی و فرار به ایران پس از حمله آلمان آنچنان تاثیر ناگواری بر آنها بر جای گذاشته بود که در نوشته‌های برجامانده بازماندگان این رخداد تاریخی، خاطرات عزیمت از شوروی به ایران به «گذر از جهنم به بهشت» تعبیر شده است. شاید در این روزها که دولت لهستان در هم‌‌آوایی با دولت آمریکا، در پی برگزاری کنفرانس ضد ایرانی است، یاد و خاطره هموطنانشان را که مورد مهر و پذیرش مردم نیک‌طلب ایرانی قرار گرفتند، در نظر داشته باشند.

اخبار مرتبط