سال ۲۰۲۴، پرتنش‌ترین و پرماجراترین سال؛
۵ پرونده سیاست خارجی ایران در ۲۰۲۴
تحولات مرتبط با ایران در سال ۲۰۲۴ میلادی را می‌توان در ۵ محور دسته‌بندی کرد؛ نخست تحولات منطقه و عملیات‌های نیابتی و مستقیم بین ایران و اسرائیل؛ دوم مذاکرات هسته‌ای و روی کار آمدن دوباره دونالد ترامپ؛ سوم تشدید تنش‌ها بین تهران و بروکسل؛ چهارم تحولات مثبت ایران و کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس؛ پنجم هم مربوط به تعاملات ایران با شرق می‌شود.
ایران و منطقه
سه ماهه نخست سال ۲۰۲۴ با تداوم حملات اسرائیل به غزه و احتمال تشدید تنش‌ها بین ایران و اسرائیل سپری شد. البته در آن مدت نیز اقداماتی علیه منابع و اهداف طرفین صورت می‌گرفت، اما از آن با عنوان جنگ در منطقه خاکستری یاد می‌شد و تهران و تل‌آویو تلاش داشتند اقدامات آنها علیه دیگری منجر به یک جنگ گسترده نشود.
در این بین هم کشورهای عربی و هم آمریکا یا با رایزنی یا ارسال پیام به تهران و حتی تل‌آویو خواهان آن بودند که منطقه وارد یک درگیری شدیدتر نشود، چرا که از یک سو لبنان نیز به تبادل آتش با اسرائیل روی آورده بود و از سوی دیگر نیروهای انصارالله یمن در دریای سرخ کشتی‌هایی را که به مقصد اسرائیل روانه بودند هدف قرار می‌دادند.
برخی نقاط در عراق و سوریه، مانند پایگاه‌های آمریکا یا بلندهای جولان اشغالی، نیز در این مدت از گزند حملات و تبادل آتش مصون نماندند. اما نقطه عطف و جرقه شدت گرفتن تنش‌ها بین ایران و اسرائیل، حمله هوایی این رژیم به کنسولگری ایران در دمشق در تاریخ سیزدهم فروردین‌ماه سال ۱۴۰۳ (یکم آوریل ۲۰۲۴) بود؛ حمله‌ای که منجر به شهادت هفت تن از مستشاران نظامی کشورمان، از جمله سردار زاهدی، فرمانده ارشد نیروی قدس، در سوریه شد. هر چند اسرائیل مسوولیت این حمله را بر عهده نگرفت و همچنان گفته می‌شد که تنش‌ها بین تهران و تل‌آویو در منطقه خاکستری دنبال می‌شود.
اما پاسخ ایران به اسرائیل با عنوان وعده صادق ۱ در تاریخ ۱۳ آوریل معادلات را از منطقه خاکستری کاملا خارج کرد؛ دقایقی قبل از ساعت ۲۴ شنبه‌شب ۲۵فروردین‌ماه ایران و برخی از متحدان منطقه‌ای آن عملیات پهپادی و موشکی گسترده‌ای علیه اسرائیل آغاز کردند که تا نیمه‌های شب ادامه داشت. این تبادل آتش بین دو طرف همچنان تداوم داشت و در تاریخ ۱۹ آوریل رسانه‌های ایران از انفجارهای جزئی در نزدیکی اصفهان خبر دادند که در آنجا تاسیسات هسته‌ای، مرکز ساخت پهپاد و پایگاه هوایی بزرگی قرار دارد. البته اسرائیل همچنان به صورت رسمی مسوولیت این حمله را بر عهده نگرفت.
تنش‌ها بین دو طرف با به شهادت رساندن سه رهبر اصلی حماس و حزب‌الله لبنان تداوم پیدا کرد. بامداد چهارشنبه دهم مرداد‌ماه، مصادف با ۳۱ ژوئیه، یک ترور وحشیانه در تهران رخ داد و اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی حماس که مهمان تهران برای مراسم تحلیف ریاست‌جمهوری مسعود پزشکیان بود، به دلیل پرتابه هوایی در محل سکونت خود در این شهر به شهادت رسید. این بار نگرانی‌ها نسبت به وقوع یک جنگ گسترده بیش از هر زمانی قوت گرفت.
اما اسرائیل تجاوزات خود را متوقف نکرد و ارتش رژیم صهیونیستی عصر روز جمعه ۲۷سپتامبر (ششم مهرماه) منطقه‌ای مسکونی در ضاحیه جنوبی بیروت را هدف قرار داد که به دنبال این عملیات، سیدحسن نصرالله، دبیر کل حزب‌الله لبنان، و سردار عباس نیلفروشان، معاون عملیات سپاه، به شهادت رسیدند.
چند روز بعد از این تجاوز اسرائیل، ایران در یکم اکتبر (۱۰مهرماه) بار دیگر با صدها موشک و پهپاد اسرائیل را هدف قرار داد که این عملیات با عنوان وعده صادق ۲ نامگذاری شد.
سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در بیانیه‌ای درخصوص این عملیات بزرگ موشکی اعلام کرد: «در پاسخ به شهادت اسماعیل هنیه، سیدحسن نصرالله و شهید نیلفروشان قلب اراضی اشغالی را هدف گرفتیم.»
اسرائیل تقریبا یک ماه بعد به صورت مستقیم به این اقدام ایران پاسخ داد و بامداد ۲۶اکتبر ۲۰۲۴ (۵آبان ۱۴۰۳)، شاهد تجاوز هوایی رژیم صهیونیستی علیه کشورمان بودیم.
بنابر اعلام قرارگاه پدافند هوایی کشور، رژیم صهیونیستی علیه نقاطی از مراکز نظامی در استان‌های تهران، خوزستان و ایلام حملاتش را انجام داد. ترورها و حملات رفت‌وبرگشتی بین ایران و اسرائیل تا این زمان ادامه داشت، ولی بعد از آن شرایط تاحدودی به قبل از زمان حمله به کنسولگری ایران در دمشق بازگشت.
اما یک اتفاق مهم در تاریخ ۱۷ آذرماه (هفت دسامبر) که یک روز بعد تقریبا اعلام شد سقوط نظام بشار اسد بود؛ این اتفاق از آن جهت اهمیت دارد که بشار اسد یکی از متحدان نزدیک ایران به شمار می‌رفت و امروز با روی کار آمدن حاکمان جدید در دمشق، بازگشت ایران به سوریه جدید با برخی ابهامات مواجه است. هر چند در واپسین شب‌های سال میلادی، محمد الجولانی، سرکرده گروه «هیئت تحریر الشام»، در اظهاراتی گفت که دولت جدید سوریه نمی‌تواند روابطش را با کشورهای بزرگ از جمله جمهوری اسلامی ایران قطع کند. این اظهارنظر را شاید بتوان نقطه‌عطفی برای همکاری‌های دوباره تهران و دمشق قلمداد کرد.
ایران و آمریکا
در سال ۲۰۲۴ جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا که روزهای پایانی حضورش در کاخ سفید را سپری می‌کند، نتوانست دستاوردی در قبال ایران و حتی منطقه داشته باشد. با وجود اینکه در زمان شدت گرفتن تنش‌ها خبرهایی از ارسال پیام واشنگتن برای تهران مبنی بر خویشتن‌داری منتشر می‌شد، اما در نهایت شاهد بودیم که ایران و اسرائیل تا یک‌قدمی جنگ پیش رفتند.
مهم‌ترین تحول در روابط ایران و آمریکا را می‌توان بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید عنوان کرد. ترامپ در انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۴ پیروز شد و ۲۰ژانویه کار خود را به‌عنوان رئیس‌جمهور منتخب آمریکا آغاز خواهد کرد.
ترامپ همان شخصی است که در سال ۲۰۱۸ به صورت یکجانبه از برجام خارج شد، اما امروز هم از احتمال توافق بزرگ با ایران سخن می‌گوید و هم گزینه نظامی را رد نمی‌کند. لذا روی کار آمدن این فرد با ویژگی‌هایی که دارد و پیش‌بینی‌ناپذیر بودنش می‌تواند برای تهران هم یک فرصت باشد و هم یک تهدید که این مساله در آینده مشخص می‌شود.
ایران و اروپا
تهران و بروکسل نیز در سال ۲۰۲۴ روابط متشنجی را پشت سر گذاشتند و شاید اگر غرب را به دو بخش آمریکا و اروپا تقسیم کنیم، بتوان به‌صراحت گفت که بازیگری اروپا در سال ۲۰۲۴در قبال ایران بیشتر از آمریکا بود. در نیمه‌های اکتبر (۲۵مهرماه) بود که اتحادیه اروپا برای اولین بار و در یک تغییر شگرف در موضعگیری و سیاست خود، مدعی حاکمیت امارات بر سه جزیره ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک شد. اتحادیه اروپا همچنین برای نخستین بار در بیانیه پایانی نشست مشترک سران کشورهای عضو اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج‌فارس، به شکلی گستاخانه ایران را «اشغالگر» این سه جزیره دانست.
این موضعگیری اتحادیه اروپا با محکومیت مقامات کشورمان مواجه شد و در اولین واکنش، سفیر مجارستان در جایگاه ریاست دوره‌‌‌ای اتحادیه اروپا به وزارت امور خارجه احضار و مراتب اعتراض شدید کشورمان در خصوص موارد فوق به وی ابلاغ شد.
به فاصله یکی دو روز بعد نیز خبر رسید که کشورهای اروپایی در اقدامی خصمانه و خلاف قواعد بین‌المللی، ورود هواپیماهای سه شرکت ایران ایر، ماهان ایر و ساها به فضای اروپا را ممنوع کردند. جنگ روسیه و اوکراین و همکاری‌های تهران و مسکو یکی از مهم‌ترین متغیرهایی است که روابط تهران و بروکسل را تحت‌تاثیر قرار داده است.
در ادامه تحولات بین دو طرف، شورای حکام بامداد جمعه دوم آذرماه قطعنامه‌ای علیه ایران به تصویب رساند که در آن از جمهوری اسلامی ایران می‌خواهد همکاری‌ها با آژانس را تشدید کند؛ قطعنامه‌ای که به پیشنهاد تروئیکای اروپا ارائه شده بود. تهران در واکنش به این اقدام غربی‌ها، از راه‌اندازی نسل جدید سانتریفیوژها و افزایش ظرفیت غنی‌سازی خبر داد. البته این مسائل باعث نشد دو طرف درهای دیپلماسی را به طور کلی ببندند و مشاهده کردیم که در تاریخ جمعه نهم آذرماه هیات ایرانی و سه کشور اروپایی در ژنو دیدار کردند تا در خصوص پرونده‌های مهمی چون مسائل دوجانبه، هسته‌ای، تحریم‌ها و دو جنگ غزه و اوکراین رایزنی کنند؛ گفت‌وگوهایی که گفته شده ادامه خواهد داشت.
ایران و جنوب خلیج فارس
در حاشیه تحولاتی که برای ایران در سال ۲۰۲۴رخ داد، بهبود روابط تهران با پایتخت‌های عربی نیز حائز اهمیت است. بعد از احیای روابط دیپلماتیک ایران و عربستان در سال ۲۰۲۳، همچنان دو طرف بر توسعه روابط تاکید دارند و در این راستا محمدرضا عارف، معاون اول رئیس‌جمهور، در تاریخ ۲۱ آبان (۱۱ اکتبر) برای اجلاس مشترک اتحادیه عرب و سازمان همکاری اسلامی به ریاض سفر کرد و با ولیعهد سعودی دیدار کرد.
همچنین در حاشیه اجلاس بریکس در کازان روسیه، مسعود پزشکیان با محمد بن زاید، رئیس دولت امارات متحده دیدار کرد. با توجه به مساله جزایر سه‌گانه که بر روابط تهران و ابوظبی سایه انداخته، اما دو طرف در این دیدار بر توسعه روابط تاکید کردند. در آخرین روزهای ۲۰۲۴ نیز عباس عراقچی سفری به دوبی داشت و با وزیر خارجه امارات دیدار کرد.
یکی دیگر از تحولات مهم به مناسبات تهران و منامه مربوط می‌شود و بعد از بیش از یک دهه چالش در روابط و قطعی مناسبات دیپلماتیک، با سفر وزیر خارجه بحرین برای حضور در مراسم رئیس‌جمهور فقید ابراهیم رئیسی، این روابط وارد روند بهبود شد. بعد از آن نیز عراقچی به منامه سفر کرد و با پادشاه بحرین دیدار کرد. این دیدارها منجر به توافق طرفین به ایجاد نقشه راهی برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک شد.
در آخرین شب سال ۲۰۲۴ نیز وزارت خارجه بحرین اعلام کرد که به هماهنگی با وزارت خارجه ایران برای ایجاد چارچوب‌های قانونی لازم برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک بین دو کشور ادامه می‌دهد.
ایران و محور شرق
در نهایت روابط ایران با شرق در سال ۲۰۲۴ نیز جای بررسی دارد. در این سال شاهد اولین حضور رئیس‌جمهور ایران در اجلاس بریکس به عنوان عضو اصلی این بلوک اقتصادی بودیم.
تحول دیگر به نهایی شدن توافق ۲۰ساله ایران و روسیه مربوط می‌شود؛ در این رابطه معاونان نخست‌وزیر روسیه روز دوشنبه چهارم دی‌ماه، همزمان با روزهای پایانی دسامبر، برای رایزنی با مسعود پزشکیان به تهران آمدند تا دستورکار پیگیری توافق راهبردی بین تهران و مسکو را بررسی کنند. به گفته سخنگوی وزارت خارجه، این سند در چارچوب یک سفر دوجانبه و احتمالا در اواخر دی‌ماه به امضا خواهد رسید. این سفر، سه ماه پس از سفر نخست‌وزیر روسیه به تهران و دیدار با معاون اول رئیس‌جمهور انجام شد.
در روزهای آخر سال ۲۰۲۴ نیز سید‌عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، طی سفری رسمی و بنا به دعوت رسمی وانگ یی، وزیر امور خارجه چین، به پکن رفت. این اولین سفر رسمی وزیر امور خارجه دولت چهاردهم به این کشور شرق آسیاست و او در جریان این سفر با همتای چینی خود و همچنین دبیرکل جدید سازمان همکاری شانگهای دیدار و رایزنی کرد.
