۹۳درصد شرکت‌های مهندسان مشاور حال و روز «مناسب» ندارند؛ از تعرفه‌‌های دستوری تا مهاجرت مهندسان
فرونشست «اتاقفکر» پروژههای عمرانی
اعضای جامعه مهندسان مشاور در میزگرد «دنیای‌اقتصاد»، پنج چالش پیشروی شرکت‌ها را تشریح کردند
شرکت‌های مهندسان مشاور به دلیل آنچه «تعرفه مصوب دولتی نازل برای مشاوره‌‌های تخصصی در فازهای مطالعاتی پیش و حین اجرای پروژههای عمرانی» مطرح می‌کنند، با شرایط نامناسب ناشی از تبعات این مدل مواجهه کارفرمای اصلی - دولت- روبه‌‌رو شده‌‌اند.
حق‌‌الزحمه پایین، مهاجرت متخصصان باسابقه، پرداخت غیرنقدی کارفرما، اصرار عاملان تعریف پروژههای عمرانی به «بله گفتن مهندسان مشاور برای توجیه اقتصادی پروژه» و بعضا گروگان گرفتن حق‌‌الزحمه فاز صفر در ازای آن و همچنین شرایط نامناسب اقتصادی، پنج چالش شرکت‌های مهندسان مشاور به عنوان «اتاق فکر» انواع پروژههای عمرانی از راهسازی گرفته تا طرح‌‌های ریلی، هوایی و... است.
مهندسان مشاور باید درباره توجیه اجرای گونه‌‌های مختلف پروژههای حمل‌ونقل اعم از زمینی، دریایی، هوایی و طراحی این پروژه‌‌ها از ابتدا تا انتها اعمال نظر کارشناسی کنند. این پروژه‌‌ها باید متناسب با مسائل سیاسی کشورهای همسایه و انواع ارتباطاتی که با همسایگان وجود دارد ، طراحی شوند.
شرکت‌های مشاور در حوزه حمل‌ونقل باید در مراحل مختلف پروژه‌‌ها از جمله فاز صفر، فار یک، فاز دو و نظارت بر حسن اجرای پروژه نظارت داشته و در این بخش‌‌ها نقش‌‌آفرینی کنند، اما به علت آسیب‌‌هایی مانند وضعیت عمومی‌‌اقتصادی، شیوه تعامل با دستگاه‌‌های اجرایی دولتی و کارفرماها و مشکلات درون حرفه مشاوران، از ظرفیت شرکت‌های مشاور به درستی در پروژه‌‌ها استفاده نمی‌شود. به گونه‌‌ای که مطالعات توجیه فنی و اقتصادی، مهم‌ترین نقطه در یک پروژه است که از طرفی کمترین تعرفه و حق‌‌الزحمه برای آن تعریف شده است.
کارشناسان معتقدند راه برون رفت از این فضا اصلاح تعرفه حق‌‌الزحمه مهندسان مشاور از سوی سازمان برنامه و بودجه، بیرون آوردن مهندسان از فضای رقابتی قیمتی با یکدیگر و سوق دادن آنها به سمت رقابت کیفی و اعتماد به مهندسان مشاور داخلی در پروژه‌‌هاست. با اصلاح این فضاها می‌توان امیدوار بود که سیر نزولی شرکت‌های مهندسی مشاور متوقف شود.
«دنیای‌اقتصاد» مشکلات شرکت‌های مشاور را طی میزگردی با اعضای جامعه مهندسان مشاور بررسی کرده است.
عدم‌پرداخت به موقع مطالبات مهندسان مشاور
متوسط زمان دریافت مطالبات شرکت‌های مهندسان مشاور به حدود دو سال رسیده و بسیاری از مطالبات را نیز به صورت اوراق خزانه اسلامی با ارزش و نرخ بسیار اندک دریافت کرده یا بعضا تهاتر کرده‌‌اند. حرفه مهندسی مشاور جزو معدود حرفه‌‌هایی است که تعدیل مشمول حال آن نمی‌شود.
سهیل آل رسول، عضو هیاتمدیره جامعه مهندسان مشاور با اعلام این مطلب در گفتوگو با «دنیای‌اقتصاد» گفت: بنابراین چشم‌‌انداز این مسیر که روز به‌روز نیز وضعیت آن بحرانی‌‌تر می‌شود، اضمحلال و انحلال سرمایه‌‌هایی است که طی چهار تا پنج دهه پس از تشکیل نظام فنی اجرایی کشور با زحمت به ثمره رسیده و از بین رفتن آنها مصادف با هزینه‌‌های بسیار گزافی است که نسل‌‌های بعدی باید پرداخت کنند. زیرا چنین ظرفیت و سرمایه‌‌هایی از بین خواهند رفت.
وی افزود: طبیعتا نیاز به احداث زیرساخت‌‌های بیشتری داشته و کشور به شدت در حال توسعه بوده در حوزه توسعه پایدار و محیط‌زیست نیازمند مشاوران بالغ هستیم. در صورت تضعیف شرکت‌های مهندسان مشاور فعال و نبود آنها در سال‌های آینده، کشور مجبور خواهد بود این خدمات را به چند برابر قیمت از سایر کشورها وارد کند.
مجید امیر ذهنی، عضو هیاتمدیره شرکت مهندسان مشاور برآیند، در این زمینه معتقد است: مشکل کمبود اعتبارات بوده که امروز کشور با آن مواجه بوده که گریبان‌‌گیر مهندسان مشاور و پیمانکاران شده است.
وی افزود: دستگاه‌‌های اجرایی توجه لازم به موضوع مهندسان مشاور را ندارند. این در حالی است که سازمان برنامه و بودجه تاکید دارد که اولویت پرداخت به مهندسان مشاور داده شود، زیرا شرکت‌های مهندسان مشاور دارای نیروهای متخصص بوده و حقوق پرداخت می‌کنند، اما عملا دستگاه‌‌های اجرایی این کار را انجام نداده و مهندسان مشاور در اولویت‌‌های آخر پرداخت قرار می‌‌گیرند.
امیر ذهنی، در ادامه گفت: به علت عدم‌پرداخت به موقع مطالبات شرکت‌های مهندسی مشاور، این شرکت‌ها با مشکل اداره امور مواجه بوده و توان پرداخت حقوق کارکنان خود را ندارند.
مظفر بیگلر، مدیرعامل شرکت راه یاب ملل معتقد است: مشکل دیگری که شرکت‌های مهندسی مشاور با کارفرمایان دولتی دارند این است که به جای مطالبات شرکت‌های مشاور به آنها اوراق خزانه اسلامی داده شده است. به این صورت که اگر اوراق را همان روز با همان قیمت بفروشید، در بهترین حالت اوراق یکساله 7 تا 8 درصد، اوراق دو ساله 17 تا 18درصد و اوراق سه ساله 30درصد تنزیل دارد. به صورتی که این سرمایه از جیب شرکت‌های مهندسی مشاور می‌رود.
وی افزود: اکثر شرکت‌های مهندسی مشاور بیش از 5 میلیارد تومان از کارفرماهای دولتی مطالبه پرداخت نشده دارد. تقریبا تمامی‌‌یک شرکت مهندسان مشاور، نیروی انسانی است. یک شرکت که نمی‌تواند به صورت سالانه، مطالبات خود را وصول کند، چگونه می‌تواند حقوق و دستمزد پرسنل خود را پرداخت کند. عدم‌پرداخت حقوق و دستمزد مناسب به کارکنان باعث شده تا توان حفظ نیروهای حرفه‌‌ای خود را نداشته باشند.
بیگلر، در ادامه گفت: تعامل شرکت‌های مشاور با سازمان برنامه و بودجه در عدم‌ابلاغ بخشنامه و تعیین تعرفه‌‌های بسیار نازل و همچنین در تعامل با کارفرماها تخصیص اوراق خزانه اسلامی با ارزش پایین به جای پرداخت مطالبات نقدی در کنار ایجاد رقابت ناسالم بین شرکت‌های مشاور باعث شده تا ایجاد وضعیت نامناسب این شرکت‌ها شده است.
عدم‌توجه به مهندسان مشاور
مجید امیر ذهنی، عضو هیاتمدیره شرکت مهندسان مشاور برآیند، درباره حال و هوای شرکت‌های مشاور و مشکلات پیش روی آنها به «دنیای‌اقتصاد» گفت: به طور کلی در سال‌های اخیر، توجه کافی به مهندسان مشاور صورت نگرفته است. یکی از دلایل پیشبرد مطلوب پروژه‌‌ها این است که کارفرماها تمام موارد از قبیل طرح و نقشه‌‌ها را از مهندسان مشاور بخواهند و مهندسان مشاور دارای قدرت لازم بوده و دستگاه‌‌های اجرایی به جایگاه مهندسان مشاور بیشتر توجه کنند. ایراد عمده‌‌ای که در این زمینه به وجود آمده این است که دستگاه‌‌های اجرایی توجه لازم به مهندسان مشاور را ندارند و مهندسان مشاور در اولویت بعد از پیمانکاران در نظر می‌‌گیرند.
وی افزود: یکی از دلایل عمده‌‌ای که پروژههای عمرانی در کشور پیشرفت مطلوبی ندارد، این است که کارفرماها و دستگاه‌‌های اجرایی مانند سازمان برنامه و بودجه به مهندسان مشاور توجه کافی نکرده و در امور مهندسان مشاور اعمال دخالت می‌شود. همچنین جایگاه مهندسان مشاور از نظر حق‌‌الزحمه‌‌ها و آیین‌‌نامه‌‌ها دچار خدشه شده است.
امیر ذهنی، در ادامه گفت: عدم‌نظارت سازمان برنامه و بودجه بر پروژههای عمرانی به دلیل نبود و حضور کارشناسان مجرب در این سازمان نیز مشکل‌ساز است. در سال‌های گذشته، کارشناسان سازمان برنامه به کارگاه‌‌های عمرانی می‌‌آمدند و هر سه‌ماه یک بار، عملکرد پیمانکار، مشاور و دستگاه‌‌های اجرایی را ارزیابی می‌‌کردند و بر آن اساس اعتبارات تخصیص داده می‌‌شد. در حال حاضر این نظارت وجود ندارد. عدم‌توجه به مهندسان مشاور در پیشرفت امور مطالعاتی و عملیات اجرایی تاثیرگذار خواهد بود.
مظفر بیگلر، مدیرعامل شرکت راه‌‌یاب ملل در همین زمینه معتقد است: اوضاع کلی شرکت‌های مهندسی مشاور خوب نیست. قبل از انقلاب، شرکت‌های پیمانکاری و مهندسان مشاور جایگاه خود را داشتند. در سال‌های گذشته فضایی ایجاد شده بود که‌در آن عده‌ای به دنبال امانی کار کردن بودند و خودشان طرح داده و اجرا می‌‌کردند. به این صورت هم به حرفه پیمانکاری و هم به حرفه مهندسان مشاور لطمه وارد شد. اگر چه بعدها اقدامات خوبی صورت گرفت و اصلاحاتی انجام شد. اما ساختارهای این شرکت‌ها تا حدودی ضعیف شده و هنوز نیز ترمیم نشده است.
مهاجرت گسترده نیروهای حرفه‌‌ای
تورم افسار گسیخته در حوزه اقتصادی به مهندسان مشاور لطمه وارد کرده است. به علت این فضای ایجاد شده با پدیده عدم‌ثبات و مهاجرت نیروی کار مواجه شده‌‌ایم که باعث ایجاد مشکل برای شرکت‌های مهندسان مشاور و مهاجرت مدیران میانی، کارشناسان و تکنسین‌‌ها شده است.
مظفر بیگلر، مدیرعامل شرکت راه‌‌یاب ملل با اعلام این مطلب در گفتوگو با «دنیای‌اقتصاد» گفت: دلیل این میل به مهاجرت فضای عمومی و اقتصادی حاکم بر جامعه بوده و این فضا به حرفه مهندسان مشاور انتقال پیدا کرده و باعث مهاجرت نیروهای کار حرفه‌‌ای و کمبود آن شده است. مثلا در این شرکت در دوسال گذشته بیش از 14 نفر پرسنل حرفه‌‌ای از بهترین مهندسان نخبه به خارج از کشور مهاجرت داشته‌‌اند.
وی افزود: این آسیب‌‌ها ناشی از وضعیت اقتصادی فعلی است و تاثیر خود را در کاهش سهم بودجه عمرانی نشان می‌دهد که ناشی از تورم و کاهش ارزش پول ملی است. این آفت در فضای اقتصادی کلان به مهندسان مشاوران نیز منتقل شده است. مقصر این میل به مهاجرت، کارفرما یا شرکت‌های مهندسان مشاور نیستند. متاسفانه دامنه رشد این موضوع هر سال بیشتر می‌شود.
مجید امیر ذهنی، عضو هیاتمدیره شرکت مهندسان مشاور برآیند در همین زمینه معتقد است: فارغ‌‌التحصیلان دانشگاهی جدید میل به جذب و استخدام در داخل کشور را ندارند و تقریبا شرکت‌های مهندسان مشاور در حال تخلیه از نیروهای متخصص هستند. همچنین میل به انتخاب رشته‌‌های مهندسی به‌ویژه عمران در کنکور و دانشگاه کاهش یافته است. این موضوعات تهدید بزرگی برای جامعه مهندسی کشور است.
وی افزود: سازمان برنامه و بودجه فقط در یک مورد برای مهندسان تعرفه تعیین کرده و آن هم تعرفه مهندسان مشاور است. این تعرفه تعیین شده در مقابل سایر حرفه‌‌ها عدد کوچکی است به نحوی که سطح زندگی مهندسان مشاور را کاهش داده است.
معضل ایجاد رقابت قیمتی بین شرکت‌های مشاور
بزرگ‌ترین ضربه‌‌ای که دولت به شرکت‌های مهندسان مشاور وارد کرده این است که پروژه‌‌ها را برای شرکت‌های مشاور به مناقصه گذاشته است. این موضوع باعث ایجاد رقابت قیمتی (با وجود تعرفه مشخص) بین شرکت‌های مهندسان مشاور شده است.
مظفر بیگلر، مدیرعامل شرکت راه‌‌یاب ملل با اعلام این مطلب در گفتوگو با «دنیای‌اقتصاد» گفت: به عبارتی شرکت‌های مهندسی مشاور در سراشیبی مشکلات افتاده‌‌اند و برای بقا مجبورند با یکدیگر رقابت قیمتی نیز داشته باشند. این مشکل ناشی از تعاملاتی است که مهندسان مشاور با ارکان و ادارات دولتی و سازمان برنامه و بودجه دارند. با توجه به تورم افسار گسیخته، تعرفه اندکی برای حق‌‌الزحمه مهندسان مشاور پیش‌بینی شده که جبران هزینه‌‌های موجود مانند هزینه‌‌های پرسنل حرفه‌‌ای را نمی‌‌کند. در نتیجه توان مهندسی شرکت‌های مشاور کاهش یافته است.
وی افزود: به دلیلی ناتوانی شرکت‌های مشاور در تعامل با کارفرمایان با پدیده‌‌ای به نام مهاجرت از این حرفه به حرفه‌‌های دیگر یا مهاجرت از کشور مواجه هستیم.
بیگلر، در ادامه گفت: نکته دیگر این است که تعرفه مهندسان مشاور مربوط به 12 سال گذشته بوده و از آن زمان به‌روز نشده است. مهندسان مشاور برای طراحی یک تونل باید 18/ 0درصد و برای یک پل 7/ 0درصد دریافت کنند. در حالی که مسوولیت آن نیز به عهده شرکت مهندسی مشاور طراحی‌کننده است. با وجود تعرفه‌‌های اندک، رقابت نیز بین شرکت‌ها ایجاد شده که مزید بر علت شده و باعث تضعیف شده است. در حالی که شرکت‌های مهندسی مشاور خارجی، حق‌‌الزحمه 5/ 1درصد هزینه اجرای کل پروژه را طلب می‌کند.
نبود فرهنگ کار مشارکتی
دسته دیگر آسیب‌‌ها مختص خود ساختار شرکت‌های مهندسان مشاور بوده و به فرهنگ شرکت‌داری در کشور مرتبط است که بر اساس آن نتوانسته شرکت‌های بزرگ مشاور ایجاد شوند. شرکت‌های چندانی با طول عمر بیش از 50 سال در کشور نداریم، شرکت‌ها به میزانی بالغ می‌‌شوند و بعد نابود می‌‌شوند.مظفر بیگلر، مدیرعامل شرکت راه‌‌یاب ملل با اعلام این مطلب در گفتوگو با «دنیای‌اقتصاد» گفت: زیرا فرهنگ کار مشارکتی در کشور وجود ندارد. به همین دلیل معمولا دوره فعالیت یک شرکت به یک نسل می‌رسد که تابع موسسان آن است. این آسیب در صورت تعامل مطلوب دولت با شرکت‌های مشاور و پرداخت به موقع مطالبات آنها نیز وجود خواهد داشت. به صورتی که بسیاری از شرکت‌های مشاور و پیمانکار نیز درگیر اختلافات داخلی هستند.
در همین زمینه سهیل آل رسول، عضو هیاتمدیره جامعه مهندسان مشاور و نایب رئیس سابق جامعه مهندسان مشاور و عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی تهران، معتقد است: مهندسان مشاور، قشر فرهنگی صنعت احداث هستند. بازیگران مختلف صنعت احداث که در سال‌های قبل 17 تا 18درصد تولید ناخالصی ملی کشور را در قالب بودجه‌‌های عمرانی، غیر‌عمرانی و ساخت‌وساز شهری به عهده داشتند. این بازیگران در قالب 20 گرایش کاملا متنوع اعم از نفت و گاز و پتروشیمی، راه، معدن، معماری و ساختمان شامل پیمانکاران، کارفرمایان، دستگاه‌‌های اجرایی، سازندگان فعالیت داشتند. در این میان مهندسان مشاور قشری هستند که مانند استادان دانشگاه، کار فکری انجام می‌دهند.
وی افزود: بر اساس تحقیق صورت گرفته از اعضای جامعه مهندسان مشاور که راجع به احوال شرکت‌های مشاور، صورت گرفته، مشخص شده که بیش از 47درصد شرکت‌های مشاور دچار مشکلات جدی بودند و حدود 14درصد آنها عدم‌فعالیت به‌روز خود را گزارش کردند. همچنین جمع قابل‌توجهی از این شرکت‌های مشاور نیز به همان نسبت در حال تعدیل نیرو و کاهش قرارداد بودند و کمتر از 7درصد آنها ارزیابی مناسبی از شرایط موجود داشتند.که به معنی این است که 93درصدآنها وضعیت مطلوبی ندارند.
عارضه پروژههای نیمه تمام
مجید امیر ذهنی، عضو هیاتمدیره شرکت مهندسان مشاور برآیند با اشاره به آثار دخالت نمایندگان مجلس در پیشنهاد و پیشبرد پروژههای حمل‌ونقلی گفت: یکی از عارضه‌‌های موجود در کشور که یکی از آثار آن پروژههای نیمه کار و رها شده بوده، دخالت نمایندگان مجلس در پیشنهاد و پیشبرد پروژههای حمل‌ونقلی محلی و منطقه‌‌ای به صورت غیرکارشناسانه است، به گونه‌‌ای که بعضا این پروژه‌‌ها توجیه اقتصادی نیز ندارد.
وی افزود: بعضا شهرهایی که اصلا اهمیتی از نظر حمل مسافر و بار ندارند در اثر این دخالت و فشارها به شبکه راه‌‌آهن سراسری متصل می‌‌شوند. متاسفانه مسوولان دستگاه‌‌های اجرایی نبز به دلیل حفظ جایگاه خود به این خواسته‌‌ها و فشارهای سیاسی نمایندگان مجلس تن می‌دهند. این آفت باعث شده تا تعداد پروژه نیمه کار و رها شده بیشتر شود.
در همین زمینه مظفر بیگلر، مدیرعامل شرکت راه‌‌یاب ملل معتقد است: یکی از مهم‌ترین اثرگذاری مهندسان مشاوران در طراحی‌‌ها، مطالعه توجیه اقتصادی پروژه‌‌هاست. در حال حاضر به این موضوع کمترین بها داده شده و بیشترین هزینه و آسیب از اجرای پروژه‌‌ها از همین جا ناشی می‌شود. وی افزود: شرکت مشاور برای مطالعه توجیه اقتصادی یا اصطلاحا فاز صفر پروژه دعوت می‌شود. اصل تعریف پروژه و ضرورت احداث آن در این مرحله شکل می‌گیرد که اصل نقش‌‌آفرینی مهندسان مشاور در این مرحله است. به علت اینکه این مرحله در بخش تصمیم‌گیری بوده، تعرفه تعیین شده برای آن به گونه‌‌ای است که مشاور را وادار می‌کند که هیچ تلاشی برای مطالعه توجیه اقتصادی انجام ندهد زیرا حق‌‌الزحمه آن فوق‌‌العاده ناچیز است.
بیگلر، در ادامه گفت: در حالی که در این مرحله بالاترین درجه کارشناسی موردنیاز بوده تا بتواند قیمت تمام شده یک پروژه را حدس بزند مشاوری با این سطح تخصص و تجربیات حاضر نیست با تعرفه موجود مطالعه فاز صفر انجام دهد. به همین علت هیچ مشاوری حاضر نیست توجیه اقتصادی انجام دهد. این موضوع بعضا با فشارهای نمایندگان مجلس در تعریف پروژههای غیرضروری همگرا شده و نقشی که مهندسان مشاور می‌توانستند برای جلوگیری از تعریف پروژه غلط انجام دهند، به درستی ایفا نمی‌شود. این اتفاق نامبارک رخ داده و در صنعت حمل‌ونقل پروژه‌‌هایی غیرضروری تعریف شده است.
وی افزود: نکته دیگر این است که اگر یک مشاور مطالعه فاز صفر پروژه را انجام دهد نمی‌تواند مطالعات فاز دوم و سوم آن را انجام دهد. ضمن اینکه هر پروژه‌‌ای که از طرف مشاور اعلام شود که توجیه اقتصادی ندارد، به مشاور بابت مطالعه آن پروژه حق‌‌الزحمه‌‌ای تعلق نمی‌گیرد. بنابراین مشاور را تشویق می‌کنند که تحت هر شرایطی پروژه را توجیه‌‌دار اعلام کند.
