آنارشیسم اقتصادی، مکتب انتقادی

مهرداد ملایی مترجم علوم انسانی زمانی می‌توانند در شکل عملی کاربرد پیدا کنند که شناخت درستی از نظریه‌ها، تاریخچه و به‌ویژه مکاتب مختلف فکری آنها وجود داشته باشد. به‌ویژه در علم اقتصاد که شاید کاربردی‌ترین شاخه علوم انسانی به لحاظ نزدیکی فاصله میان نظریه و عمل است، ارجاع به مکاتب فکری مختلف و راه‌حل‌هایی که برای مشکلات اقتصادی همه‌گیر یا مسائل خاص محیط‌های مشخص ارائه می‌دهند نه یک پیشنهاد که یک ضرورت است. کتاب «بازار آری، کاپیتالیسم نه» که در قالب مجموعه سه‌جلدی «نقد سرمایه‌داری از درون» منتشر شده است بر دیدگاه آنارشیسم اقتصادی- به‌عنوان مکتب فکری انتقادی- تاکید دارد.

 آنارشیست‌ها در این شاخه علوم انسانی، به دنبال بی‌نظمی نیستند بلکه معتقدند نظم باید نه ازطریق اعمال زور قانونی توسط دولت، که از طریق توافقات آزاد میان صاحبان منافع و همکاری داوطلبانه مبتنی بر برابری تامین شود. جان کلام آنارشیسم اقتصادی، مخالفت با رانت است که به عقیده آنان از دخالت دولت ناشی می‌شود. آنها به «جامعه آزاد و اجماعی» اعتقاد دارند که از رانت‌محوری به دور است و هر چند سازوکار بازار را می‌پذیرند و حتی ستایش می‌کنند اما با سرمایه‌داری که به اعتقاد آنان به انقیاد نخبگان در برابر دولت و عقیم ماندن ذهن آنان از ایده‌پردازی‌های مفید می‌انجامد مخالفند.

فلسفه فکری آنارشیسم اقتصادی با پیشروی چهره‌هایی چون «جوسیا وارن» و به‌ویژه «پی‌یر ژوزف بوردون» در پنج رویکرد خلاصه می‌شود: احترام به مالکیت، ضرورت قرارداد و مبادلات داوطلبانه، رقابت آزاد، کشف فرصت‌های جدید و نظم خودجوش. این نظام فکری البته موج‌های چندگانه‌ای در گذر زمان داشته است که هر یک تفاوت‌ها و دامنه‌های متغیری در مقایسه با دیگری دارد.

اهمیت این کتاب در این است که با نگاه به دیدگاه‌های انتشار یافته در رسانه آزاد اینترنت در قالب وبلاگ‌ها، پست‌ها و تالارهای گفت‌وگو در شبکه‌های اجتماعی، موضوعاتی را که می‌توان از سنت آنارشیستی در اقتصاد مدرن مورد بررسی مجدد قرار داد پیدا و بعد با رجوع به منابع جدی‌تر از جمله مجلات علمی یا کتاب‌های منتشر شده با این رویکرد، بحث‌ها را در قالب فصول مختلف مطرح کرده است. هدف کتاب این بوده که تحلیل‌های دقیقی از موضوعات مهم مرتبط با «قدرت» و «مقاومت در برابر قدرت» ارائه کند. مجموعه مقالات این کتاب که از قرن نوزدهم تا زمان حاضر امتداد دارند به مسائلی چون هویت‌های چندگانه سرمایه‌دار، سوسیالیست، فردگرا و لیبرال اشاره دارند، ساختارهای رانتی را بررسی و نگاه حداقلی و حداکثری آنارشیسم را تبیین می‌کنند و نگاهی نو به بعضی مفاهیم به ظاهر جاافتاده مانند «حقوق مالکیت فکری»، «مناقشات نیروی کار در بازار آزاد و مساله دستمزد»، «خصوصی‌سازی» یا «دامنه مقررات در بازار آزاد» دارند.

اهمیت مطالعه این کتاب برای ما که در طول تاریخ اقتصادی‌مان، سنت‌های فکری زیادی را اغلب به شکل ناقص دست گرفته و بارها در زمین آزمون و خطا به سنگ سخت واقعیت خورده‌ایم، این است که به تامل دوباره در مورد دانسته‌های خود بپردازیم و از پتانسیل آزادی‌خواهانه تفکرات آنارشیستی برای رسیدن به درک بهتر از لوازم و الزامات فعالیت اقتصادی سالم در محیطی که هنوز گرفتار تفکرات قالبی است بهره‌گیریم.

این کتاب تلنگری به ذهن‌های تثبیت‌شده و مخالف تغییر است تا در زمانه تغییرات مدام، به علم بودن اقتصاد و در نتیجه ضرورت برخورد علمی با مشکلات اقتصادی ایمان آورند و راه را بر گفت‌وگو میان تفکرات مختلف برای رسیدن به بهترین نظریه‌ها بگشایند.