نگاه به شرق
تغییر مقاصد صادراتی پسته ایران
قدیمی‌ترین آمار رسمی صادرات پسته به نقل از گمرک ایران مربوط به سال ۱۲۸۴ هجری شمسی است که با ۳۲۳تن صادرات ۹۰۱ هزار ریال درآمد نصیب کشور کرده است. در سال ۱۳۵۷ این صادرات به ۱۶۹۰۰ تن و به ارزش بیش از۲۷۰ میلیون تومان رسید و در پایان سال ۱۳۸۸ هجری شمسی، پس از گذشت ۱۲۰ سال پرفراز و نشیب در صنعت‌پسته‌ایران، این صادرات وزنی حدود۱۱۹هزارتن دارد و این، در حالی است که در سال۱۳۸۶ صادرات پسته ایران رکورد۲۰۳ هزارتن صادرات را کسب کرد. میزان صادرات پسته ایران در سال ۱۳۸۹ برابر با ۱۵۱ هزار تن بوده است . پسته ایران اکنون در مقام بزرگترین کالای صادراتی کشاورزی و باغبانی و در بعضی سالها اولین کالای صادرات غیرنفتی کشور بوده است. با نگاهی فراگیرتر در ارقام صادرات معلوم می‌شود نه فقط مقادیر صادرات در سالهای مختلف دچار نوسانات قابل توجه بوده، بلکه مقاصد صادراتی نیز دستخوش تغییرات بسیار گسترده شده است. به راستی آیا این نوسانات و تغییر مقاصد صادراتی به انتخاب تجار ایرانی است، یا به جبر شرایط اتخاذ می‌شود؟
ارقام و مقاصد صادرات ایران در دودهه گذشته را مرور‌کنیم:
تا قبل از سال ۱۳۷۶ که (مسأله آفلاتوکسین در پسته ایران) مطرح شد، عمده مقاصد صادراتی پسته ایران کشورهای عضواتحادیه اروپا و ژاپن بودند.کشورهای اروپایی مثل:آلمان، انگلستان، ایتالیا و فرانسه در دوره۱۳۷۱ تا۱۳۷۵ همواره جزو ۱۰مقصد اصلی صادراتی ایران، و در رأس کشورهای خریدار قرار داشته‌اند.کشورهای لوکزامبورگ، اسپانیا، اتریش، فنلاند و یونان نیز در این دوره در بعضی سالها در شمار ۱۰مقصد اصلی صادراتی پسته ایران بودند. ژاپن نیز یکی از ۶مقصد اصلی، و غالباً سومین یا چهارمین مقصد، و آلمان در میان کشورهای اروپایی، همواره اولین مقصد بوده است. اما امروز شرایط به کل تغییر یافته و کشورهای شرق دور و در رأس آنها چین اولین مقصد صادرات پسته ایران و روسیه، امارات عربی متحده، عراق، سوریه و ترکیه از مقاصد مهم صادراتی پسته به شمار می‌آیند . به منظور بررسی دقیق‌تر مقاصد صادراتی ایران، متوسط میزان صادرات سالیانه پسته ایران در مقاصد مختلف طی دو دوره پنج ساله۷۵-۷۱ و ۸۸-۸۴ در جدول قالب جدول آمده است.
۱. اتحادیه اروپا
در دوره71 تا 75، متوسط سالیانه صادرات پسته ایران به کشورهای عضواتحادیه اروپا بیش از86 هزار تن بود. این صادرات در دوره پنج ساله84 تا 88، بطور متوسط به کمی بیش از23هزارتن در سال (معادل27درصد دوره قبل از 1376) کاهش یافت. در سال88 کشورهای عضواتحادیه اروپا تنها حدود20درصد از صادرات ایران را دریافت نمودند، در حالیکه در سال75 این سهم71 درصد بود. میزان صادرات پسته ایران به 15 کشور اصلی عضو اتحادیه اروپا در سال 1389 برابر با 15128 تن بوده است که کمتر از متوسط پنجساله 84 تا 88 است.
2. شرق دور
از جمله هنگ‌کنگ طی دوره ۵ساله قبل از سال۷۶، بطور متوسط سالانه ۶/۹هزارتن از صادرات پسته ایران را خریداری می‌کردند. آنها در دوره پنجساله۸۸-۸۴ ، بطور متوسط سالانه ۴۴ هزارتن از پسته ایران را جذب کرده‌اند؛یعنی رشدی ۵/۴ برابری. این کشورها در سال ۸۸ حدود ۲۹ درصد از کل صادرات ایران را به خود اختصاص داده‌اند. در سال ۸۹ کل صادرات پسته ایران به این کشورها ۷۰هزار تن بوده و بررسی ها نشان می‌دهد علیرغم آنکه در ماههای اخیر صادرات آمریکا به شرق دور رشد قابل توجهی داشته اما همچنان مصرف کنندگان چینی یکی از مهمترین خریداران پسته ایران می باشند .
۳. امارات متحده عربی
همواره یکی از مقاصد صادراتی پسته ایران امارات متحده عربی بوده است. در سالهای1371 تا 1379 و1384 تا 1389 دومین مقصد صادراتی، و در سالهای1380 تا1383 اولین مقصد صادراتی ایران محسوب می‌شد. در دوره پنجساله 75-71سالانه بطور متوسط 6/12هزارتن و در دوره 88-84 بطور متوسط 24هزارتن از پسته ایران را خریده است که رشدی تقریباً دو برابری را نشان می‌دهد. این کشور به عنوان مقصد ترانزیتی پسته ایران؛ بخش عمده پسته وارداتی را به دیگر کشورها صادرمی‌کند.در سال 89 میزان صادرات پسته ایران به امارات متحده عربی برابر با 16230 تن بوده که بیانگر جایگاه ممتاز این کشور در صادرات پسته ایران است.
4. کشورهای مشترک‌المنافع
این کشورها قبل از سال ۷۶ بطور معمول کمتر از ۱۰۰۰ تن(۸۲۲ تن، متوسط سالیانه) پسته ایران را خریده‌اند. در دوره ۸۸-۸۴ بطور متوسط ۲۲ هزارتن پسته ایران به این کشورها صادر شده، که رشدی ۲۲برابری را در صادرات ایران ثبت کرده است. میزان صادرات پسته به کشورهای مشترک المنافع و در رأس آنها روسیه در سال ۱۳۸۹ برابر با ۱۵۸۶۶ تن بوده که کمتر از متوسط پنجساله ۸۴تا ۸۸ است اما شواهد، نگرانی خاصی را در این بازارها نشان نداده و روسیه همچنان یکی از مقاصد مهم پسته ایران محسوب می گردد.
۵. کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا
صادرات پسته ایران به کشورهای خاورمیانه و شمال‌آفریقا در طی سالهای71 تا 75 بطور متوسط8 هزارتن بوده و به طور متوسط در طی سالهای84 تا 88 به 19هزارتن رسیده، که4/2 برابر است. در سال 88 این کشورها حدود17 درصد از کل صادرات ایران را به خود اختصاص داده‌اند. میزان صادرات به این مقاصد در سال 89 برابر با 16757 تن و کشورهای عراق، سوریه، لبنان و مصر مهمترین مقاصد صادرات در این گروه بوده اند .
6. شبه قاره هند
کشورهای شبه قاره‌هند در طی سالهای ۷۱ تا ۷۵ بطور متوسط کمتر از۶۰۰ تن پسته ایران را بطور مستقیم خریده‌اند.(این مقدار بدون احتساب رقم صادراتی است که از امارات بصورت غیرمستقیم به این منطقه صادر شده است). این صادرات طی دوره۸۴ تا ۸۸ بطور متوسط به ۵/۵ هزارتن رسیده؛ یعنی ۹ برابر شده است. در سال ۸۸ حدود ۴/۴درصد از کل پسته صادراتی ایران به این منطقه صادر شده است. در سال ۸۹ صادرات پسته ایران به کشورهای شبه قاره هند بیش از ۷ هزار تن بوده است .
بطورکلی در سال 1375 و قبل از طرح موضوع آفلاتوکسین پسته ایران در اروپا، کشورهای این اتحادیه و ژاپن عمده‌ترین مقاصد صادراتی پسته ایران بودند وجمعاً با104996 تن بیش از 75درصدپسته ایران را می‌خریدند. در این سال سایر کشورها؛ کمتر از 25درصد از کل پسته ایران را دریافت کردند. در این میان امارات متحده عربی معادل 11درصد و کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا جمعاً کمتر از 6درصد صادرات پسته ایران را به خود اختصاص داده بودند.
در سال ۱۳۸۸، با تغییراساسی در مقاصد صادراتی، کشورهای عضواتحادیه اروپا و ژاپن جمعاً با ۷/۲۳ هزار تن۲۰درصد از کل صادرات پسته ایران را به خود اختصاص داده اند. در مقابل، کشورهای شرق‌دور۲۹درصد، خاورمیانه و شمال آفریقا۱۷درصد، امارات‌متحده‌عربی۱۶درصد، کشورهای مشترک‌المنافع۱۲درصد، و شبه‌قاره‌هند۴ درصد از کل صادرات ایران را به خود اختصاص داده‌اند. در حالیکه در سال ۷۵ کشورهای آلمان ، امارات، ایتالیا، اسپانیا ، ژاپن، فرانسه ، تایوان ، اتریش ، هلند و لوکزامبورگ ده مقصد اصلی صادرات پسته و ۷ کشور از این گروه عضو اتحادیه اروپا بودند . امروز کشورهای هنگ کنگ،امارات، روسیه، آلمان ، عراق،ویتنام ، هند، ترکیه ، پاکستان و سوریه ده مقصد اصلی پسته ایران محسوب شده و تنها یک کشور از این گروه عضو اتحادیه اروپا است .
می‌توان گفت بنا به دلایلی که ذیلاً بیان می‌شود، تغییر مقاصد صادراتی ایران، انتخاب از روی اجبار بوده است:
در سال۷۶ لطمه شدیدی به صادرات پسته ایران وارد آمد. دلیل آن، بحران آفلاتوکسین و کاهش جدی صادرات ایران به اتحادیه اروپا بود (۷۵درصد کاهش)، که هنوز نیز سایه آن بر سرپسته ایران است.
برای صادرکنندگان ایرانی و صنعت پسته کشورمان چاره‌ای جز فروش محصول وجود نداشت. ایرانیان ، ایجاد تنوع در مقاصد صادراتی را انتخاب کردند. بازار شرق‌دور که رقیب تازه از راه رسیده ایجاد کرده بود، توسط بازرگانان ایرانی توسعه یافت و هنوز نیز اولین مقصد صادراتی پسته ایران است.
صادرکنندگان ایرانی اگرچه اهمیت بازار اروپا و حتی ژاپن را به دلیل قیمت بالاتر و تاثیر آن در دیگر بازارها درک می‌کنند اما عملاً اغلب صادرکنندگان، این بازارها را رها کردند و فعلاً رقیب، قدرت برتر است. بازگشت دوباره و قدرتمندانه پسته ایران به این بازارها تنها با نگاه عمیق‌تر به کیفیت ناملموس پسته، و با ایجاد اعتماد مجدد در خریداران عمده اروپایی امکان پذیر است. براین‌اساس تعداد کمی از صادرکنندگان براین نکته واقفند که از دست‌دادن کامل این بازار یک ضربه بزرگ است و جبران آن بسیارسخت و حتی غیرممکن. بنابراین باید از کسانی که در تلاش برای بازگشت مجدد به این بازارها هستند، حمایت شود، کمک هدفمند وزارت بازرگانی در ابتدای راه و برای نفوذ مجدد به بازارهای کیفی راهگشا خواهد بود.
باید توجه نمود که بازگشت به بازار اروپا تنها در گرو حل موضوع آفلاتوکسین نیست . می توان گفت که حداقل امروز، موضوع آفلاتوکسین موضوع اول پسته ایران در اروپا نیست بلکه موضوعاتی چون ضرورت عقد قراردادهای طولانی مدت با تجار اروپایی، موضوع قیمت تمام شده پسته ایران و ضرورت رقابت قیمتی با پسته آمریکا، تعهد به کیفیت توافق شده و عرضه منظم محصول در سالهای مختلف از جمله نکات کلیدی است که برای بازگشت دوباره به این بازار باید مورد توجه قرار گیرد.
با ایجاد تنوع در مقاصد، اکنون قابلیت مقاومت صنعت پسته ایران در برابر بحران‌های موردی در صادرات افزایش یافته، اما باید دانست که بازارهای جدید پسته ایران نیز به‌تدریج طالب سطحی از کیفیت خواهند شد که در سال۷۶ ما را در اتحادیه اروپا دچار مشکل کرد.حفظ این بازارها با نگاه مسوولانه به کیفیت بهداشتی میسر است.
متاسفانه ظهور بازارهای جدید عملاً بخش عمده صادرکنندگان را از تلاش برای بازگشت به بازارهای کلیدی و سنتی پسته ایران منصرف نموده، در حالی که حتی امروز نیز رقیب نتوانسته است جای خالی ایران را به طور کامل پرکند، و فضا هنوز برای تلاش مجدد باز است.
هرچند بازارسازی سخت است، اما حفظ و ادامة حضور موفق در آن بسیار سخت‌تر است. گواه روشن بر این امر، جابجایی ایران و آمریکا در بازارهای اروپا و شرق دور، است.بی توجهی به اصول بدیهی تجارت که متأسفانه برخی تجار ایرانی توجه کافی به آن ندارند، می تواند عرصه را بر پسته ایران در بازارهای نوساخته تنگ نماید .
در شرایط تشدید تحریم های بین المللی بر علیه ایران و محدودیت تجارت و انتقال وجوه حاصل از آن، حمایت از صادرکنندگان پسته ایران به عنوان بزرگترین محصول صادراتی غیرنفتی کشور بایستی یکی از ارکان اصلی سیاست های اقتصادی دولت باشد . موضوعی که علیرغم ضرورت، هنوز جای آن در کشور خالی است.
* دبیر انجمن پسته ایران
ارسال نظر