ظرفیت سرمایه‌گذاری غیرمستقیم برای توسعه بازار سهام بررسی شد
شانس بزرگ صندوق‌های بورسی
در بازارهای مالی، پول همواره نقش اصلی را در معاملات ایفا می‌کند. این نقش تا اندازه‌‌‌‌‌ای جدی است که عموما یکی از سیگنال‌های سرمایه‌گذاری در سهام یک شرکت، ورود پول هوشمند به آن محسوب می‌شود. به‌طور کلی پولی که وارد بازار سرمایه می‌شود، یا از طریق سرمایه‌گذاری غیرمستقیم است یا از طریق سرمایه‌گذاری مستقیم. در روش سرمایه‌گذاری غیرمستقیم، انواع شرکت‌های مدیریت دارایی اقدام به جذب منابع از اشخاص حقیقی و حقوقی کرده و سپس به وکالت از آنها منابع را وارد بازار سرمایه می‌کنند. در روش مستقیم اما شخص حقیقی یا حقوقی با اخذ کد بورسی رأسا اقدام به معامله سهام می‌کند. در ایران به‌طور سنتی، یکی از شاخص‌های تشخیص ورود پول هوشمند به سهام شرکت‌ها، جریان خالص ورود پول حقیقی مثبت به سهام شرکت است. این شاخص، اگرچه در بسیاری از موارد به‌طور مناسبی کار می‌کند، اما در ذات خود واجد ریسک‌هایی است که می‌توانند متوجه سرمایه‌‌‌‌‌گذاران شوند. از جمله این ریسک‌ها می‌توان به نوسان‌‌‌‌‌پذیرکردن معاملات سهام اشاره کرد. به‌عبارت دیگر، جریان خالص ورود پول حقیقی تا ابد به‌سوی سهام یک شرکت گسیل نمی‌شود، بلکه روزی نیز فراخواهد رسید‌که افراد مایل به‌فروش سهام خود خواهند شد و در آن زمان ممکن است شاهد جریان خالص خروج پول حقیقی از سهام شرکت باشیم که به‌دنبال خود بازدهی منفی را برای شرکت به‌ارمغان خواهد آورد.
به همین دلیل، در بسیاری از بازارهای مالی پیشرفته، هم تمایل خود افراد و هم تمایل شرکت‌ها بر آن است که جریان ورود پول به‌صورت غیرمستقیم رخ دهد. این اتفاق چند پیامد مثبت به‌همراه خواهد داشت که از جمله آنها می‌توان به کاهش نوسان‌های جریان ورود و خروج پول در سهام شرکت‌ها، تحلیلی‌‌‌‌‌تر‌شدن معاملات و سرمایه‌گذاری‌‌‌‌‌ها به‌واسطه استفاده از ظرفیت تحلیلی متخصصان مالی در شرکت‌های مدیریت دارایی و همچنین کاهش دغدغه‌‌‌‌‌های ذهنی سرمایه‌‌‌‌‌گذاران حقیقی نسبت به آگاهی لحظه‌‌‌‌‌ای از اخبار شرکت‌ها و بازارهای مالی اشاره کرد.
در انتهای سال۲۰۲۱ میلادی بر پایه گزارش ICI (Investment Company Institute)iارزش حجم کل منابع تحت‌مدیریت صندوق‌های سرمایه‌گذاری دارای سرمایه متغیر (Open-End Funds) در سراسر جهان حدودا ۷۱ تریلیون دلار و ارزش کل بازارهای مالی جهان بالغ بر ۱۲۴ تریلیون دلار بوده‌است، بنابراین حدودا ۵۷درصد منابع بازارهای مالی در جهان تحت‌کنترل صندوق‌های مذکور بوده‌‌‌‌‌اند که سرمایه‌گذاری در آن به روش غیرمستقیم انجام می‌شود. این‌درصد بالا نشان از اهمیت سرمایه‌گذاری غیرمستقیم در جهان دارد.
از سوی دیگر، تجربه سال۱۳۹۹ بازار سرمایه در ایران نشان داد که ریسک‌های ناشی از سرمایه‌گذاری مستقیم جدی هستند. در سال۱۳۹۹ خالص ورود پول اشخاص حقیقی در قله خود (۱۹مرداد ۱۳۹۹) بالغ بر ۱۱۸هزار‌میلیارد‌تومان شد، اما پس از آغاز ریزش بازار سرمایه، کار به‌جایی رسید‌که نه‌‌‌‌‌تنها خالص ورود پول حقیقی به صفر رسید، بلکه مطابق محاسبات، خالص پول حقیقی در بازار سرمایه ایران از ابتدای سال۱۳۹۹ تا پایان روز چهارشنبه ۱۶ آذر ۱۴۰۱، به عدد منفی ۵۳ هزار میلیارد تومان رسید، یعنی آن ورود پول بی‌‌‌‌‌سابقه به یک خروج پول شدید منتهی شد. منفی‌شدن خالص پول حقیقی از ابتدای سال۱۳۹۹ تا تاریخ مذکور می‌تواند به منزله این باشد که درمجموع نه‌‌‌‌‌تنها تمام پول واردشده به بازار در سال۱۳۹۹ از بازار خارج شد، بلکه بخشی از پول‌های واردشده قبل از تاریخ مذکور نیز به‌تدریج از بازار خارج شدند.
نکته دیگر آن است که در دنیا به‌طور معمول هدف افراد از سپرده‌‌‌‌‌گذاری پول در بانک‌ها، کسب بازدهی نیست، زیرا به‌ویژه در اقتصادهای پیشرفته، به‌علت پایین‌بودن توامان نرخ تورم و همچنین نرخ بهره بانکی، اساسا سرمایه‌گذاری در بانک‌ها بازدهی چندان بالایی نخواهد داشت، اما اصل سرمایه‌گذاری در بازارهای مالی، اعم از بازارهای سهام، اوراق قرضه، ابزار مشتقه، بورس‌های کالایی و امثالهم انجام می‌شود. همچنین به‌علت جریان سریع تبادل اطلاعات در عصر کنونی و تعداد بالای گزینه‌‌‌‌‌های سرمایه‌گذاری در اقتصادهای پیشرفته، کسب بازدهی از طریق سرمایه‌گذاری مستقیم و به‌صورت فعالانه (Active) بسیار دشوار شده‌است، به‌همین‌دلیل، بخش زیادی از سرمایه‌‌‌‌‌گذاران حقیقی ترجیح می‌دهند سرمایه خود را نزد شرکت‌های مدیریت دارایی قرار دهند تا از این طریق ریسک سرمایه‌گذاری و درنتیجه دامنه‌نوسانات بازدهی انتظاری آن راکاهش دهند. از سوی دیگر، در دنیا و طی چند سال‌اخیر در ایران، مشخص شده که روش‌های مدیریت دارایی فعالانه در مقایسه با روش‌های غیرفعالانه (Passive) از ریسک کمتری برخوردارند، لذا استراتژی شرکت‌های مدیریت دارایی نیز به سمت سرمایه‌گذاری غیرفعالانه چرخش پیدا کرده‌است.
از جمله مثال‌‌‌‌‌های سرمایه‌گذاری‌های غیرفعالانه می‌توان به تاسیس صندوق‌های سرمایه‌گذاری شاخصی یا ابزارهای مشتقه بر پایه شاخص‌‌‌‌‌ها اشاره کرد. از این مهم‌تر، تحول دیگری است که شرکت‌های مدیریت دارایی در دنیا به‌سوی آن آغوش خود را گشوده‌‌‌‌‌اند و آن چیزی نیست جز روی‌آوردن به تاسیس صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل‌معامله در بورس (ETFها).
در حقیقت می‌توان گفت که یکی از کم‌‌‌‌‌ریسک‌‌‌‌‌ترین روش‌های سرمایه‌گذاری در بازارهای مالی، به‌ویژه بازار سهام در دنیا، خرید واحدهای سرمایه‌گذاری صندوق‌های شاخص قابل‌معامله در بورس است. این نوع از سرمایه‌گذاری هم باعث می‌شود نوسان‌های NAV صندوق مبتنی بر نوسان‌های شاخص موردنظر باشد (مثلا شاخص ۳۰ شرکت بزرگ بورس تهران، یا شاخص شرکت‌های پالایشی در ایران) و هم با حذف فرآیند ابطال و صدور واحدهای سرمایه‌گذاری، سبب سیال‌‌‌‌‌تر‌شدن جریان معاملات می‌شود. فراتر از اینها، صندوق‌های سرمایه‌گذاری مترقی‌‌‌‌‌ترین طی سال‌های اخیر در دنیا محسوب شده‌اند که از آنها تحت‌عنوان صندوق‌‌‌‌‌درصندوق (Fund of Funds - FoF) نام‌برده می‌شود. صندوق‌های سرمایه‌گذاری FoF در حقیقت صندوق‌هایی هستند که ترکیب پرتفوی آنها صندوق‌های سرمایه‌گذاری دیگر است.
به این ترتیب، تجربه بشر در زمینه کسب بازدهی در بازارهای مالی او را به آنجا رسانده که گزینه‌‌‌‌‌های بسیار کم‌‌‌‌‌ریسکی نظیر صندوق‌های FoF را نیز ابداع کند. روی آوردن به سرمایه‌گذاری غیرمستقیم از طریق ETFها آنقدر در دنیا تجربه موفقی بوده که حتی بازار سایر دارایی‌ها به‌غیر از سهام نیز به این روش سرمایه‌گذاری تمایل نشان داده‌اند. از جمله این بازارها می‌توان به بازار رمزارزها اشاره کرد که اخیرا اخبار متعددی درخصوص تاسیسETFهای مبتنی بر رمزارز شنیده می‌شود.
بر پایه اطلاعات منتشره در وب‌سایت a wealth of common sense، سهم صندوق‌های غیرفعال نسبت به کل صندوق‌ها طی بازه ۱۰ساله ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۸ حدودا ۲۲درصد افزایش یافته‌است. در آمریکا نیز سهم صندوق‌های غیرفعال، طی بازه ۱۰ساله ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۸ حدود ۵درصد افزایش یافته‌است. در ایران نیز بر پایه آخرین گزارش بانک‌مرکزی، حجم کل نقدینگی در انتهای مهر ماه ۱۴۰۱ به حدود ۵۶۷۷هزار میلیارد‌تومان رسیده که از این میزان حدودا ۱۲۸۰هزار میلیارد‌تومان پول و ۴۳۹۷هزار میلیارد‌تومان شبه‌‌‌‌‌پول بوده‌است. از سوی دیگر، در پایان مهر ماه ۱۴۰۱ ارزش کل صندوق‌های سرمایه‌گذاری در ایران بر پایه داده‌های وب‌سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران (fipiran)، معادل ۶۴۳هزار‌میلیارد‌تومان بوده‌است، بنابراین ارزش دارایی‌های صندوق‌ها در ایران حدودا معادل ۳/ ۱۱درصد نقدینگی کشور، معادل ۶/ ۱۴درصد شبه‌‌‌‌‌پول و درنهایت معادل ۵۰درصد پول در دست اشخاص و سپرده‌‌‌‌‌های دیداری است.
این آمارها حاکی از پتانسیل بالای جذب منابع در شرکت‌های مدیریت دارایی است که می‌تواند هم سبب کاهش ریسک‌های سرمایه‌گذاری شود و هم نوسان‌های بازار سرمایه را متعادل‌‌‌‌‌تر می‌کند. رویه نهادهای متولی بازار سرمایه در ایران و روند روبهرشد مجوزدهی به شرکت‌های سبدگردان و مدیریت دارایی نیز نشان از فهم سیاستگذار نسبت به اهمیت توسعه سرمایه‌گذاری غیرمستقیم دارد. در حال‌حاضر انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری در ایران شامل صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه، صندوق‌‌‌‌‌درصندوق، اوراق‌بهادار با درآمد ثابت، اختصاصی بازارگردانی، سهامی، اوراق‌بهادار مبتنی بر سپرده‌‌‌‌‌های کالایی، مختلط، خصوصی و پروژه‌‌‌‌‌ای است.
بررسی داده‌های به‌دست آمده از شرکت‌های فعال در این حوزه نشان می‌دهد که بیشترین ارزش دارایی‌ها در صندوق‌های با درآمد ثابت، سپس صندوق‌های اختصاصی بازارگردانی و در وهله بعد صندوق‌های سهامی است. از سوی دیگر، بیشتر بازدهی سالانه مربوط به صندوق‌های مبتنی‌‌‌‌‌بر سپرده‌‌‌‌‌های کالایی، سپس صندوق‌های جسورانه و در وهله بعد صندوق‌های با درآمد ثابت است.
حتی می‌توان امیدوار بود که چنانچه جایگاه واقعی صندوق‌ها در اقتصاد ایران تثبیت‌شده و زیرساخت‌های لازم برای فعالیت آنها نیز فراهم شود، در آینده نه‌‌‌‌‌چندان دور رقیبی جدی برای بانک‌ها و حتی شرکت‌های بیمه (با تشکیل صندوق‌های بازنشستگی خصوصی - Private Pension Funds) محسوب شوند.
