بورس برای رشد چه میزان پول نیاز دارد؟
سوخت عبور از ابرکانال‌ها
بورس تهران هر چند با شتاب کمتر اما به رشد خود ادامه می‌دهد و میانگین بازده این بازار از ابتدای سال تاکنون، یعنی در ۷۴ روز معاملاتی اخیر از ۲۵۵ درصد فراتر رفته است. قدرت بی‌مثال پولی که روانه بازار سهام شده به‌عنوان مهم‌ترین دلیل استمرار رشد قیمت سهم‌ها اعلام می‌شود. بررسی‌های «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد از ابتدای امسال تاکنون به‌طور متوسط روزانه ۱۴ هزار میلیارد تومان نقدینگی در بورس و فرابورس جابه‌جا شده است. از این رو تداوم این مسیر قطعا نیازمند پایداری ارزش دادوستدها در سطوح بالاست. اما برای تداوم رشد شاخص سهام چه میزان نقدینگی نیاز است؟
رشد تا بی‌نهایت؛ تفکر غالب بورس اولی‌ها
سال ۹۷ بود که بعد از یک دوره صعود سریع و پرشتاب قیمت‌ها و شاخص سهام، شاخص کل بورس تهران در اوایل مهرماه اصلاحی جدی را آغاز کرد و از حوالی ۲۰۰ هزار واحد تا کانال ۱۵۰هزاری نزول کرد. در آن زمان نیز شاهد تشدید هیجان میان اهالی بازار سهام و سنگین شدن صفوف فروش بودیم. این مهم تا جایی پیش رفت که کارشناسان تاکید کردند هیچ‌گاه ریسک تا بی‌نهایت ادامه پیدا نمی‌کند، جایی به پایان خواهد رسید و قرار نیست قیمت سهام صفر شود. در سال جاری نیز شرایطی مشابه اما در مسیر عکس در جریان است. هر روز شاهد صدور کدهای معاملاتی جدید و ورود نقدینگی تازه‌نفس به بازار هستیم. پول‌هایی که با تصور کسب روزی ۵ درصد سود، روانه تالار شیشه‌ای شده و حتی یک روز منفی را نیز برنمی‌تابد. از این رو این‌بار تصور بورس همیشه سبز و رویای رشد تا بی‌نهایت است که چرخ بازار سهام را می‌چرخاند و به ثبت بازده بی‌سابقه منتهی می‌شود. اینکه شاخص سهام چند بار در سال جاری پس از یک استراحت یا اصلاح کوچک، مسیر رشد را در پیش گرفته دلیل نمی‌شود که انتظار تکرار این چرخه را تا ابد داشته باشیم بلکه این توهمات تنها زمینه‌ساز زیان‌های سنگین چه در رویه تاریخی بورس و چه در بازارهای سهام دنیا بوده است.
پول نامتناهی نیست
واقعیت این است که برای تداوم رشد قیمت‌ها هر کالایی تا ابدالدهر به پول نامتناهی نیاز است، در حالی که پولی که از ریسک‌پذیری لازم برخوردار بوده و تمایل ورود به بازار سهام را داشته باشد، محدود است و عطش موجود نیز جایی برطرف می‌َشود. در نتیجه رشد محدودی نیز می‌تواند برای صاحبان نقدینگی به ارمغان بیاورد. این رشد محدود تنها در صورتی می‌تواند برای مدت زمان بیشتری دوام داشته باشد، که رخداد غیرمنتظره‌ای در متغیرهای کلان اقتصادی یا شرایط بین‌المللی مرتبط با ایران واقع شود. در حال حاضر ضعف اقتصادایران مشهود است و از این رو رشدهای واقع شده در بازار سهام عمدتا اسمی است نه واقعی. با افزایش شناوری سهام اما می‌توان تا حدودی نسبت به کسب سودهای واقعی در این بازار امیدوار بود.
زنگ خطر نقدینگی سهام؟
با افزایش اقبال عمومی به بازار سهام و در نتیجه رشد تعداد کدهای معاملاتی، ورود نقدینگی جدید به بازار، رنگ هجومی به خود گرفته است. زورآزمایی پول‌های جدید در کنار ظرف کوچک سهام و محدودیت‌های خودساخته این بازار سبب شده تا هر روز شاهد قفل شدن تعدادی از سهام بازار (فارغ از ارزندگی یا حباب) در صف‌های طولانی خرید باشیم. در این شرایط طی ۷۴ روز معاملاتی سپری شده از سال ۹۹ میانگین روزانه ارزش معاملات خرد سهام (بورس و فرابورس) از ۱۴ هزار میلیارد تومان عبور کرده است. همین قدرت نقدینگی است که اکنون سرنوشت بازار سهام را در دست گرفته است. در این شرایط از طرفی عده‌ای معتقدند این رشدهای مداوم روزانه، عملا بازار را به جایی می‌رساند که دیگر امکان افزایش قیمت وجود ندارد. به بیان دیگر، قدرت پول هم دیگر نمی‌تواند آن حجم از بازار را مدیریت کند. در این میان بحث حبابی شدن بازار نیز داغ است. از این رو برای ادامه‌دار شدن رشد قیمت لازم در صورت باقی ماندن شرایط فعلی، قاعدتا باید ارزش معاملات و ورودی پول‌های جدید به بورس نیز تا حد خوبی بالا بماند. بررسی‌ها نشان می‌دهد ارزش معاملات روزانه به‌طور متوسط در یک ماه اخیر ۲۷/ ۰ درصد از ارزش کل بازار را شامل می‌شود. در حال حاضر ارزش کل بازار سهام (بورس، فرابورس و بازار پایه) از ۸۵۰۰ هزار میلیارد تومان نیز عبور کرد. در این میان بررسی‌های «دنیای‌اقتصاد» نشان می‌دهد کمتر از ۲۱ درصد از مجموع سهام شرکت‌های حاضر در بازار سهام به‌صورت شناور بوده و در مقابل ۷۹ درصد از سهام در اختیار سهامداران عمده قرار دارد. یعنی اندازه ظرف سهام کمتر از ۱۸۰۰ هزار میلیارد تومان است. از این رو برای حفظ این سطح از ارزش بازار روزانه باید ۲۱ هزار میلیارد تومان سهم بین فعالان بازار دست به دست شود. این آمار برای مجموع بورس، فرابورس و بازار پایه محاسبه شده است. البته تحقق تمام این گفته‌ها مشروط بر این است که عرضه و تقاضای سهام نیز تغییر چندانی نکنند. یعنی اگر ریسکی بروز کند و سهامداران بیشتری در بازار فروشنده شوند، بازار سهام برای حفظ سطوح فعلی قیمت‌ها نیازمند تقاضای بیشتری است. اما نکته کلیدی این است که این پول‌های تازه تا چه زمانی می‌تواند جذب بازار سهام شود؟ سرچشمه پول چه زمانی تمام می‌شود؟ این پرسشی است که پاسخ روشنی برای آن نمی‌توان یافت.
دو بار گردش بورس در یک‌سال
همان‌طور که اشاره شد روند صعودی بورس اوراق بهادار تهران در روزهای گذشته سبب عبور ارزش کل این بازار از مرز ۶۸۲۲ هزار میلیارد تومانی شد. ارزش بازار فرابورس ایران نیز در مجموع به مرز ۱۹۰۰ هزار میلیارد تومان نزدیک شد اما با کسر ارزش بازاری اوراق و صندوق‌های با درآمد ثابت ارزش بازاری سهام فرابورسی به مرز ۱۷۰۰ هزار میلیارد تومان می‌رسد که ارزش بازار زرد، نارنجی و قرمز پایه را هم در بر می‌گیرد. با این تفاسیر در مجموع ارزش بازار سهام ایران از ۸۵۰۰ هزار میلیارد تومان عبور می‌کند. برآوردها نشان می‌دهد به‌رغم افزایش سهام شناور آزاد در نمادهای کوچک و متوسط بورس، کماکان سهام شناور شرکت‌های بزرگ با تغییرات کمی همراه است و میانگین وزنی سهام شناور آزاد در بورس تهران در محدوده ۲۱ درصد تخمین زده می‌شود. بنابراین می‌توان گفت سهام قابل معامله در بازار سهام در سطح ۱۷۸۸ هزار میلیارد تومان است. حال به بخش تقاضای این بازار نگاهی می‌اندازیم. میانگین ارزش معاملات روزانه خرد در بورس و فرابورس در سال جاری از مرز ۱۴هزار میلیارد تومان نیز عبور کرد. با فرض متوسط ارزش معاملات روزانه ۱۴هزار میلیارد تومان و ۲۴۰ روز کاری بورس در سال برای جابه‌جایی سهام، گردش نقدینگی خرد سالانه بازار سرمایه به ۳۵۰۰ هزار میلیارد تومان می‌رسد. این عدد به این معناست که با حفظ متوسط ارزش معاملات خرد در محدوده فعلی، سهام شناور شرکت‌های بورس دو بار به‌طور کامل دست به دست خواهند شد. در گزارشی که روزنامه «دنیای اقتصاد» هفته گذشته باعنوان «نسخه توازن در بورس تهران» منتشر کرد، به سیاست‌گذار پیشنهاد کرد؛ با افزایش شناوری سهام شرکت‌های بورس به ۳۰ درصد، معادل عرضه اولیه چهار شرکت در مقیاس شستا، طرف عرضه در بازار سهام را تقویت کند. روز یکشنبه دولت با هدف ساماندهی بازار سرمایه و با توجه به کشش تقاضای بالا در بازار سرمایه، به منظور استفاده از فرصت‌های تامین مالی از این بازار، با افزایش سهم شناور آزاد شرکت‌های وابسته به دستگاه‌های اجرایی در بازار سرمایه موافقت کرد. به موجب این تصمیم، همه دستگاه‌های اجرایی مکلف شدند همکاری لازم را با وزارت امور اقتصادی و دارایی در افزایش سهم شناور آزاد (حداقل به میزان ۲۵ درصد شرکت‌های تابعه اعم از شرکت‌های دولتی و شرکت‌های تابعه نهادهای عمومی و سازمان‌ها و صندوق‌های بازنشستگی)، مطابق مقررات بورس در بازار سرمایه به عمل آورند.
گرفتار جنون گل لاله هلندی نشویم
راه‌های تامین مالی بسیاری از افراد تازه‌وارد برای حضور در گردونه معاملات سهام، یادآور جنون «گل لاله هلندی» است. جنون گل لاله امروزه به‌عنوان مثالی در تئوری‌های اقتصادی مطرح است و ماجرای تجارت پیاز گل لاله در هلند، در دنیای اقتصاددانان بیانگر اصطلاح «حباب اقتصادی» است. این اتفاق برای پیاز گل لاله در قرن ۱۷ میلادی در هلند رخ داد که قیمت برای پیاز تازه معرفی شده گل لاله به سطح فوق‌العاده بالا ترقی و سپس به‌طور ناگهانی سقوط کرد. در آن سال‌ها با رشد افسارگسیخته قیمت پیازهای گل لاله، عده‌ای چوب حراج به املاک، مستغلات، زمین یا دام‌های خود برای پیش‌خرید پیازهای لاله زدند؛ زیرا سرمایه‌گذاری در بازار پیاز لاله را کاری پرسودتر می‌پنداشتند. رشد قیمت پیازها اما تا جایی ادامه پیدا کرد که دیگر عملا خریداری در این بازار باقی نماند. کار به جایی رسید که در چند هفته قیمت آن به یک‌صدم کاهش یافت و سرمایه‌های زیادی دود شد. در بورس تهران نیز این روزها نمونه‌های فراوانی از افرادی دیده می‌شود که به هر طریقی به تامین مالی برای ورود به تالار شیشه‌ای می‌پردازند. نمونه واضح آن رشد قابل توجه و بی‌سابقه ارزش معاملات خرد سهام است. سرمایه‌گذاران تازه‌واردی که با رویابافی برای کسب سودهای بزرگ به جمع سهامداران بورس تهران پیوسته‌اند. این می‌تواند مرحله نهایی قبل از توقف بزرگ شدن حباب در میان برخی سهام بورسی باشد؛ زیرا بورس تهران به علت ظرف کوچک، یک‌طرفه بودن و نداشتن ابزار فروش استقراضی برای خنثی کردن رفتارهای هیجانی، ذاتا مستعد ایجاد حباب‌های قیمتی است. اینجاست که شناسایی سود و البته واقف شدن به این واقعیت که دیگر قیمت‌ها واقعی نیستند، ترکیدن حباب را به‌دنبال دارد. اتفاق بزرگ زمانی رخ می‌دهد که شاهد افت‌های شدید بعد از ترکیدن حباب‌ها هستیم که شاید دامن تمام بازار را بگیرد. از این رو توصیه مهم به تازه‌واردها پرهیز از هر گونه هیجان و همراهی بدون عمل با موج‌های ایجاد شده است.
