پیچ‌و‌خم بازار سیمان و مسیر تنظیم‌گری آن
تفاوت بازار سیمان با بازار فولاد در این واقعیت نهفته است که عرضه فولاد در بورس کالا به صورت زنجیره‌ای است؛ یعنی کسی که از بورس کالا شمش خریداری می‌کند، مکلف است میلگرد تولید شده از شمش را در بورس کالا نیز عرضه کند، در صورتی که در سیمان فقط با محصول میانی یعنی سیمان به‌عنوان مصالح ساختمانی (سیمان خاکستری، سیمان سفید و...) باید در بورس‌کالا عرضه شود. بنابراین مدیریت و تنظیم بازار سیمان خیلی ساده‌تر از بازارهایی همچون پتروشیمی و فولاد است.
تنظیم‌گری
هرجا وزارت صنعت، معدن و تجارت یا هر نهاد مشابهی با اقتدار و احترام به علم اقتصاد و عوامل بنیادین اقتصاد کلان سیاستگذاری انجام داده، موفق بوده و سایر نهادها از سیاست‌های ابلاغی، حمایت و تبعیت کرده‌اند (تنظیم بازار محصولات پتروشیمی یا تنظیم بازار فرآورده‌های نفتی ویژه) و هر جا نگاهش به قیمت‌ها و بازار دستوری بوده یا می‌خواسته آرزوهای خود را به بازار تحمیل یا نقش بانک‌مرکزی را در کنترل تورم بازی کند یا اینکه به سایر بازیگران از بالا به پایین نگاه کرده، شکست خورده است. این یک واقعیت است که بزرگ‌ترین ارتش‌ها و قدرت‌های جهان نمی‌توانند حریف متغیر قیمت شوند! این ذهنیت که می‌توان قیمت‌ها را تحت کنترل خود درآورد، رویای تعبیرناپذیری است. یکی از مهم‌ترین خطاهای وزارت صنعت، معدن و تجارت در سال‌های گذشته در فرآیند تنظیم بازار، تقلا برای جنگ با نظام قیمت‌ها بود و همواره دیرتر و کندتر از قیمت‌های بازار حرکت می‌کرد. «تنظیم‌گری» فرآیندی فرابخشی است که زمینه را برای اعمال حکمرانی دولت فراهم می‌کند. تنظیم‌گری یکی از کارکردهای اصلی نظام حکمرانی نوین است. امروزه، تنظیم‌گری عملا از مقوله‌ای صرفا حقوقی و اقتصادی به حوزه‌ای متنوع و پیچیده با ماهیت نوآورانه و فناورانه تبدیل شده و پویایی، به‌روز بودن، فعالیت پیش‌دستانه، نهادسازی هوشمند و نگاه جامع و بین‌بخشی، از خصوصیات نظام تنظیم‌گر نوین است که با ویژگی‌های سنتی تنظیم‌گری به‌عنوان نهادی قضایی، تعزیراتی، بوروکراتیک، رسمی و سلسه‌مراتبی ذاتا تفاوت دارد. تنظیم‌گری مناسب و صحیح در بازار می‌تواند با ایجاد فضای رقابتی و جلوگیـری از ناکارآیی بازار، زمینه را برای بهره‌گیری از منافع بخش خصوصی‌سازی فراهم کند. تنظیم‌گری، بسترهای رقابتی لازم برای فعالیت بخش خصوصی را فراهم می‌کند، درحالی که بدون وجود تنظیم‌گری مناسب، بخش خصوصی امکان ورود به بازار پیدا نخواهد کرد و درصورت ورود به بازار، زمینه ایجاد انحصار (در شرایط فعلی) در همان بخش فراهم خواهد شد.
ناهماهنگی بین وزارت صنعت، معدن و تجارت و بورس‌کالا می‌تواند به تنظیم بازار خدشه وارد سازد. حفظ تعادل بازار در گرو همکاری این دو نهاد است. در معاملات هفته گذشته سیمان همکاری بی‌سابقه‌ای بین وزارت صنعت، معدن و تجارت و شرکت بورس‌کالای ایران جهت مدیریت عرضه و تقاضا انجام شد و شرکت بورس‌کالای ایران محدودیت‌هایی (دریافت پیش پرداخت صد درصد یا محدودیت حداکثر خرید و...) برای کنترل و مدیریت تقاضا جهت عبور از دوره گذار قطعی برق و کمبود تولید سیمان تعیین کرد که قابل تقدیر است.
وزارت صنعت، معدن و تجارت می‌تواند طی همکاری با بورس‌کالا نظام توزیع را بهتر و عادلانه‌تر مدیریت کند. مهم‌ترین فاکتور برای سیاستگذار داشتن داده است و در نظام حواله‌ای و توزیع سنتی، گردآوری این اطلاعات زمان‌بر و غیر قابل اتکا است، در صورتی که در معاملات بورس‌کالا تمامی اطلاعات و داده‌های لازم، چه در بحث قیمت و چه در زمینه خریداران، بعد از تایید معاملات قابل دستیابی است. کما اینکه در حال حاضر شرکت بورس‌کالای ایران تمامی اطلاعات را به نهاد‌های نظارتی ارسال می‌کند.
قیمت‌های پایه کلیدی‌ترین متغیر در بورس‌کالا
شاید کلیدی‌ترین متغیر در معاملات بورس کالا «قیمت پایه» باشد. مطابق قوانین، عرضه‌کننده قیمت پیشنهادی خود را برای آغاز معاملات اعلام می‌کند، اما بورس کالا می‌تواند قیمت‌های پایه اعلامی و قیمت‌های معاملاتی را تایید یا رد کند. مطابق مصوبه تیرماه سال ۱۳۹۹ مصوب شورای عالی بورس در روابط میان وزارت صنعت، معدن و تجارت و ستاد تنظیم بازار و شرکت بورس‌کالای ایران، قوانین و مقررات بازار سرمایه حاکم بر بورس‌های کالایی در رابطه با قیمت کالاها و محصولات، تایید معاملات، سقف رقابت حسب ضوابط مصوب مربوط به مجری (شرکت بورس‌کالای ایران) خواهد بود. با توجه به تجربه ماه گذشته معاملات سیمان که شرکت‌هایی که افزایش عرضه می‌دادند، از شرکت بورس‌کالای ایران جایزه افزایش قیمت پایه را در عرضه‌های بعدی دریافت می‌کردند، شرکت بورس‌کالا به‌عنوان ذینفع (افزایش ارزش معاملات و افزایش کارمزد) نباید فرمول یا عدد قیمت پایه را اعلام کند. قیمت‌های پایه در تیرماه افزایش یافت و یکی از نقدها به بورس‌کالا همین نوسان و تصادفی بودن قیمت‌های پایه بود. در معاملات هفته گذشته سیمان قیمت‌های معاملاتی برخی شرکت‌ها (حدود ۴۱درصد معاملات) با قیمت پایه اعلامی که قیمت مصوب سازمان حمایت بود، برابر بود و در برخی معاملات هم رقابت شد. بنابراین قیمت پایه مهم و کلیدی است و وزارت صنعت، معدن و تجارت هم باید به نظام عرضه و تقاضا احترام بگذارد.
پیشنهاد قیمت پایه
بنا بر تجربه قیمت‌های پایه محصولات پتروشیمی که توسط یک نهاد حاکمیتی و بالادستی (شرکت ملی صنایع پتروشیمی) اعلام می‌شود، بهتر است قیمت‌های پایه انواع سیمان قابل عرضه در بورس‌کالا در هر گروه (تیپ)، بر مبنای قیمت اعلامی سازمان حمایت مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان با همکاری انجمن‌های مرتبط به تفکیک هر کالا محاسبه شود و مبنای رقابت باشد یا بهتر است وزارت صنعت، معدن و تجارت یا سازمان حمایت از مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان با کمک انجمن‌های مرتبط عدد قیمت پایه را به صورت ماهانه با فرمول مشخص و شفاف قیمت پایه به شرکت بورس‌کالای ایران اعلام کند. قیمت‌های پایه باید فرمول‌بندی و قابل تحلیل و پیش‌بینی توسط ذینفعان و صنایع پایین‌دست و همچنین کارشناسان بازار باشد. قیمت‌های معاملاتی متناسب با شرایط و عوامل بنیادی اقتصاد کلان در نظام عرضه و تقاضا در بورس‌کالا کشف می‌شوند.
قیمت‌های پایه تصادفی، دست‌ساخته و غیرقابل پیش‌بینی باعث اخلال و عدم تعادل در بازار خواهد شد. در هفته گذشته ۳۶ شرکت اقدام به عرضه انواع سیمان در بورس‌کالا کردند. از مجموع ۷۳۷هزارتن عرضه اعلام‌شده برای ۷۱۹هزار و ۸۰۰ تن از محصولات تقاضا ثبت شد که در نهایت۵۰۶ هزار و ۹۶۰ تن سیمان مورد معامله قرار گرفت. بالغ بر ۲۰۵هزار و ۹۱۰تن سیمان معادل ۴۱درصد معاملات با قیمت پایه صورت پذیرفت. مقدار ۱۴۴هزار و ۲۱۰ تن از معاملات مربوط به سیمان تیپ۲ کیسه بود که میانگین قیمت معامله‌شده آن در بورس کالا ۵۸۷ تومان به ازای هر کیلوگرم بود، به عبارتی کیسه ۵۰کیلوگرمی آن معادل ۲۹هزار و ۳۵۰ تومان بود. بالاترین قیمت سیمان تیپ۲ کیسه در معاملات بورس‌کالا برابر با کیسه ۵۰کیلوگرمی ۴۰هزار و ۸۰۰ تومان بود. بنابراین قابل مشاهده است که قیمت‌های کشف‌شده در بورس کالا از قیمت‌های ۸۰ تا ۱۲۰ هزارتومانی اعلام‌شده در بازار خارج از بورس بسیار پایین‌تر است.
