ابزارهای نوین تامین مالی کالایی در بورس کالا
به گزارش «کالاخبر»، ویژگی این ابزارها این است که به‌طور معمول برای طرح‌ها و پروژه‌های میان‌مدت و بلندمدت به کار می‌روند؛ اما برای تکمیل پاسخگویی به نیازهای بازار پول و سرمایه، نیاز به اندیشه طراحی ابزارهای دیگر با کاربردهای کوتاه‌مدت بوده است که به نظر می‌رسد می‌توان با استفاده از قرارداد سلف این نیاز را برآورده کرد. تاکنون طراحی‌های متفاوتی با استفاده از عقد پایه سلف در راستای ابزارسازی انجام شده است؛ ساختارمند و منضبط شدن قراردادهای سلف و بورسی شدن آن در بورس کالای ایران، انتشار صکوک (اوراق) سلف برای نخستین بار در بحرین و نیز استفاده از سازوکار سلف موازی در مالزی از این موارد هستند. موسسه پولی بحرین برای نخستین بار در حوزه کشورهای خلیج فارس در سال ۲۰۰۱، اسناد دولتی مطابق با قوانین اسلامی را منتشر کرد. ارزش این اسناد، ۲۵ میلیون دلار آمریکا، به شکل اوراق ۳ ماهه و با عنوان اوراق بهادار «صکوک سلم» بود. سودان نیز اقدام به استفاده از این اوراق کرده است. بانک مرکزی این کشور، قراردادی به مبلغ ۶۵ میلیون یورو با شرکت سرمایه‌گذاری سودان از راه اوراق سلف نفت به مدت سه سال منتشر کرد، در این قرارداد هشت بانک خارجی و دو بانک محلی مشارکت داشتند. در ایران نیز بورس کالای ایران به منظور پاسخگویی به نیاز تامین مالی بخش صنعت اقدام به طراحی اوراق سلف موازی کرد و در اولین گام در فروردین ۱۳۹۲ دستورالعمل معاملات سلف موازی استاندارد برای انتشار اوراق سلف روی کلیه کالاها طراحی شد که منجر به انتشار اوراق سلف بر پایه دارایی سنگ آهن شرکت گل گهر در تیرماه ۱۳۹۳ به مبلغ ۸۳۰ میلیارد ریال شد. در سال ۹۴ نیز انتشار اوراق سلف برای تامین مالی صنایع مختلف در این بورس ادامه یافت؛ به‌طوری که در مجموع بالغ بر ۵۶۲۱ میلیارد ریال تامین مالی برای شرکت‌های ذوب‌آهن اصفهان، پتروشیمی پردیس، پتروشیمی آبادان، سیمان سپاهان، گل گهر و چادرملو صورت گرفت.قرارداد سلف قراردادی است که براساس آن، کالا با قیمت معین در زمانی مشخص در آینده تحویل شده و بهای آن هنگام معامله پرداخت می‌شود. این قرارداد یکی از ابزارهای تامین مالی تولیدکنندگان کالاها است و به‌صورت فراگیر از سوی تولیدکنندگان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تجربیات بین‌المللی در استفاده از عقد پایه سلف در معاملات
در چندین کشور اسلامی اقداماتی در راستای استفاده از عقد پایه سلف در تامین مالی انجام شده است که در برخی از آنها یک مکانیزم بسیار ساده و ابتدایی در حد انجام معاملات گسترده سلف مورد استفاده قرار گرفته و در برخی دیگر استفاده از این قرارداد ساختارمند بوده و به انتشار اوراق سلف منجر شده است، ولی به هر حال در هیچ یک از کشورهای اسلامی شواهدی مبنی بر وجود یک بازار سلف موازی فعال مشاهده نمی‌شود.
در حال حاضر در بورس کالای ایران، محصولات مختلف در قالب قراردادهای سلف ساختاریافته برای بازه‌های زمانی مختلف با نظر تولیدکننده در دوره‌های زمانی منظم و با توجه به سیاست‌های فروش آنها ارائه می‌شوند. از زمان شروع به فعالیت سازمان کارگزاران بورس فلزات تهران قراردادهای سلف روی انواع فلزات مورد معامله قرار گرفته و تولیدکنندگان این کالاها به دفعات از آن برای تامین مالی خود استفاده کرده‌اند. در حال حاضر نیز این قراردادها از محبوبیت خاصی در بین تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان برخوردار است. این قراردادها توسط تولیدکنندگان تمامی کالاهای قابل عرضه در بورس برای تامین مالی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این معاملات فقط تولیدکنندگان واقعی کالاها می‌توانند اقدام به فروش محصولات خود در قالب معاملات سلف کنند و ریسک طرف قرارداد تولیدکنندگان نیز با ارائه تضامین مورد نیاز براساس دستورالعمل تسویه و پایاپای بورس کالای ایران پوشش داده می‌شود. عرضه‌کننده در صورت توثیق تضامین می‌تواند اقدام به عرضه کالاهای خود کرده و از این طریق نسبت به تامین مالی کوتاه‌مدت فعالیت‌های اقتصادی خود اقدام کند. البته از آنجا که برخی عرضه‌کنندگان سلف ماهیت دولتی داشته یا به نوعی به نهادهای دولتی وابسته‌اند، با ارائه تضامین از سوی نهاد بالاسری دولتی از توثیق وثیقه‌های سنگین بی‌نیاز هستند.
طبق دستورالعمل معاملات بورس کالای ایران، محدودیت زمانی برای سررسید قراردادهای سلف وجود ندارد و با توجه به تقاضای بازار، قراردادهای سلف می‌تواند با هر سررسیدی منتشر شود. در این بازار کالاها با قیمتی پایین‌تر از قیمت نقدی آنها فروخته می‌شوند که دلیل آن وجود ارزش زمانی پول است. عمده خریداران در بازار سلف بورس کالای ایران مصرف‌کنندگان واقعی کالاهای فروخته‌شده هستند؛ بنابراین در این معاملات تمامی معاملات انجام شده در قالب سلف منجر به تحویل فیزیکی در سررسید می‌شود و بورس کالای ایران بر فرآیند تحویل نظارت دارد. در برخی کالاها مشاهده می‌شود که سفته بازان بازارهای کالایی نیز در طرف خرید حضور دارند؛ بنابراین گاهی اوقات مشاهده شده است که در بازار خارج از بورس حواله‌های سلف توسط خریداران سلفی که با قصد سفته بازی وارد این بازار شده‌اند، قبل از سررسید مورد معامله قرار گرفته است؛ اما تا قبل از راه‌اندازی معاملات سلف موازی استاندارد در بورس کالای ایران بازار رسمی برای معاملات ثانویه آن وجود نداشته است. در حال حاضر، قراردادهای سلف یکی از ابزارهای تامین مالی محبوب برای تولیدکنندگان کالاها است و توسط طیف وسیعی از آنها مورد استفاده قرار می‌گیرد. هر چند به دلیل وجود محدودیت برای انجام معاملات ثانویه، ابزار دیگری طراحی شد، به گونه‌ای که در آن این محدودیت مرتفع شده باشد.
معرفی قرارداد سلف موازی استاندارد
یکی از مشکلات خریدارانی که وارد قرارداد سلف می‌شوند، نبود بازار ثانویه برای این قرارداد و عدم امکان نقد شوندگی آن تا سررسید به دلیل شرعی است؛ زیرا اگر خریدار، کالایی را به سلف خریده باشد، قبل از سررسید نمی‌تواند آن را بفروشد، نه به خود فروشنده و نه غیر او، مساوی ثمن اول باشد یا غیرمساوی. برای رفع این مشکل در معاملات سلف، نوآوری جدیدی در بازار سرمایه با عنوان قراردادهای سلف موازی استاندارد مطرح شده است. این ابزار علاوه بر اینکه برای تولیدکنندگان کالاها امکان تامین مالی را فراهم می‌آورد، یک ابزار سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار کالایی برای سرمایه‌‌گذاران نیز به شمار می‌رود. براساس ساز و کار معاملات سلف موازی استاندارد مقدار معینی از دارایی پایه به فروش می‌رسد که وجه قرارداد مذکور باید نقدی پرداخت و دارایی پایه در سررسید مشخصی در آینده تحویل شود. در طول دوره معاملاتی قرارداد، خریدار سلف اول می‌تواند اقدام به فروش دارایی پایه به میزان خریداری شده در قرارداد سلف اول به شخص دیگری در قالب یک قرارداد سلف ثانویه کند. این قرارداد سلف ثانویه را سلف موازی استاندارد می‌گویند. سلف موازی استاندارد می‌تواند دو کارکرد اساسی داشته باشــد و با دو الگوی متفاوت مورد استفاده قرار گیرد. الگوی اول برای مقاصد تامین مالی کوتاه مدت و مستمر و الگوی دوم برای مقاصد تامین مالی بلندمدت و طرح‌های توسعه ای. اگرچه چنین تکلیفی در دستورالعمل معاملات وجود ندارد ولی با توجه به منطق تامین مالی کوتاه مدت و بلندمدت به لحاظ عملیاتی این تفکیک متصور است.
تامین مالی کوتاه‌مدت
با اســتفاده از الگوی اول می‌توان امکان انجام معاملات سلف موازی استاندارد را روی معاملات سلف کوتاه مدت کنونی که در بورس کالای ایران به‌صورت مستمر انجام می‌شود، فراهم کــرد. در واقع با این کار یک بازار معاملات ثانویه برای این معاملات ایجاد می‌شود و معاملات سلف عادی که در این بورس انجام می‌شود جذاب‌تر شده و مصرف‌کنندگان کالا و سفته بازها با ریسک کمتری اقدام به ورود به این بازار برای خرید کالای مورد نیاز خود در قالب عقد سلف می‌کنند. در این نوع الگوی انتشار، عرضه‌کننده اوراق سلف به دنبال تامین سرمایه در گردش یا تامین مالی بلندمدت با یک زمانبندی خاص است و هدف خریداران نیز عمدتا تامین کالا بــرای مقاصد مصرفی یا خرید اوراق با درآمد ثابت کوتاه‌مدت است؛ بنابراین، عرضه‌کننده و نیز خریدار در این الگو عمدتا در سررسید تمایل به تحویل فیزیکی دارند، اگرچه در مشخصات قرارداد قید‌شده باشد که امکان تسویه نقدی قرارداد نیز وجود خواهد داشت. در این معاملات عرضه اولیه عمدتا به کسر قیمت نقدی به‌فروش می‌رسد.
تامین مالی بلندمدت
در این الگو سازوکار سلف موازی، ابزاری جهت تامین مالی بلندمدت خواهد بود که در آن عمدتا هدف تامین مالی صرف توسط منتشرکننده اوراق است. خریداران نیز عمدتا فعالان بازارهای مالی هستند که با هدف سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار وارد این بازار می‌شوند و معمولا هدف آنها تحویل نیست؛ بنابراین در سررسید نیز فروشنده و خریداران اوراق تمایلی به تحویل فیزیکی ندارند؛ به همین دلیل امکان تسویه نقدی در مشخصات قرارداد در نظر گرفته می‌شود؛ اگرچه بنا به درخواست خریدار امکان تحویل فیزیکی نیز وجود دارد. همچنین در طول دوره مانده تا سررسـید قرارداد طبق سازوکار سلف موازی امکان انجام معاملات ثانویه روی این اوراق وجود خواهد داشت. از سال ۱۳۹۰ تاکنون حجم تامین مالی با اســتفاده از قراردادهای سلف در بورس کالا از ۸۳۳ میلیارد ریال به ۶۳۰۰ میلیارد ریال در سال ۱۳۹۶ رسیده است. در سال ۱۳۹۷ نیز تا پایان تیرماه ۲ هزار میلیارد ریال اوراق سلف موازی استاندارد منتشر شده است تا در مجموع بیش از ۴۵ هزار و ۸۲۴ میلیارد ریال از این اوراق توسط دولت و نهادهای دولتی و شرکت‌های بورسی و غیربورسی برای تامین مالی منتشر شود. در این میان گروه کالاهای حوزه کشاورزی بیشترین سهم را به خود اختصاص داده و گروه محصولات صنعتی و معدنی و نیز پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی به ترتیب در مقام‌های دوم و سوم جای گرفته‌اند. درخصوص این رده‌بندی باید گفت، بازار کشاورزی تحت‌تاثیر فروش ۲۶ هزار و ۵۰۰ میلیارد ریال اوراق سلف موازی استاندارد روی محصول گندم توسط شرکت بازرگانی دولتی ایران سهم ۵۸ درصدی را به خود اختصاص داده و رقم ناچیزی از آن به اوراق سلف موازی استاندارد بر پایه دارایی مرغ منجمد تعلق داشته است. همچنین از ابتدای طراحی این اوراق تاکنون، گروه صنعت و معدن سهم ۲۷ درصدی را در تامین مالی از این محل داشته و بازار محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی نیز سهم ۱۵ درصدی را از کل حجم این اوراق تاکنون داشته‌اند. همچنین، شرکت‌های فعال در بازار سهام در حالی برای تامین مالی خود از این اوراق استفاده کرده‌اند که حدود ۳۵ درصد از حجم کل این اوراق به این شرکت‌ها اختصاص داشته و ۶۵ درصد از کل ارزش این اوراق از سوی شرکت‌های دولتی و غیربورسی مورد استفاده قرار گرفته است. در سال‌جاری نیز سه شرکت سیمانی شرق، سپاهان، خوزستان و نیز شرکت پتروشیمی انتخاب اقدام به انتشار ۲ هزار میلیارد ریال اوراق سلف‌موازی استاندارد کردند. به این ترتیب، در خردادماه سال جاری نیز شرکت سیمان سپاهان به منظور تامین مالی و سرمایه در گردش خود بر پایه محصول سیمان تیپ ۲، اوراق سلف موازی استاندارد به ارزش اسمی۲۰۰ میلیارد ریال منتشر و عرضه کرد.
ارسال نظر