تهدید میراث هیرکانی
این منطقه اکولوژیکی بهخاطر حاصلخیزی خاک، تغییرات دما و بارندگیهای متعدد، گونههای گیاهی زیادی را در خود جای داده که غالبا از تیپهای راش، ممرز، بلوط بلندمازو، افرا، توسکا و آمیخته تشکیل شده است. جنگلهای این منطقه بهصورت نسلی دستنخورده و سالم، کمربندی از درختان خزانکننده دوران سوم زمینشناسی را تشکیل میدهند. این جنگلها که از آن به نامهای جنگلهای مرطوب یا خزری یاد میشود، دارای ارزشهای زیستمحیطی و اقتصادی بالایی است که در زمره میراث طبیعی جهانی محسوب میشود.
عوامل مختلف طبیعی یا انسانی این میراث را تهدید میکنند که یکی از مهمترین آنها آتشسوزی است. آتشسوزیهای جنگلی در چند سال گذشته به اندازهای گسترده بودهاند که نگرانیهای اساسی برای تخریب محیط زیست، تنوع زیستی و انتشار کربن ایجاد کردهاند. این روند در آینده با توجه به تغییر اقلیم، کمبود آب و تداوم خشکسالیها افزایش خواهد یافت که نشان میدهد نادیده گرفتن آنها باعث ایجاد چالشهای جدی برای کشور میشود.
آتشسوزیهای اخیر در نقاط مختلف جنگلهای هیرکانی سرتیتر بسیاری از اخبار داخلی و خارجی بوده و تفسیرهای متفاوتی داشته است. در این مقاله به دنبال مقصر یا ذکر مصیبت نیستیم، بلکه میخواهیم دلایل گسترش آتش، مشکلات موجود در اطفای حریق جنگلهای هیرکانی، تجارب سایر کشورها و راهکارهای جلوگیری از موارد مشابه را مورد بررسی قرار دهیم.
عوامل مختلفی در ایجاد و گسترش آتش در جنگلهای هیرکانی دخیل هستند. حضور لاشبرگ، باقیمانده چوبهای ریز و درشت و تنه درختان افتاده بهخصوص در فصل پاییز عواملی هستند که بستر مناسب برای شروع و گسترش آتشسوزی را فراهم میکنند. ارتفاع از سطح دریا، جهت و شیب دامنه نیز در وسعت و شدت آتشسوزی اثر مستقیم دارند. علاوه بر عوامل طبیعی، عاملهای دیگری مانند دوری یا نزدیکی به مناطق مسکونی، جادهها و زمینهای کشاورزی نیز در وقوع آتشسوزی اثرگذار هستند. خوشبختانه با مشخص کردن مهمترین عوامل اثرگذار در وقوع آتشسوزی، بررسی روابط زمانی و مکانی بین متغیرهای اقلیمی (درجه حرارت، بارندگی، رطوبت نسبی و سرعت باد) و رژیمهای آتشسوزی (تعداد و وسعت آتشسوزی) در دهههای اخیر و با استفاده از مدلهای دادهکاوی، پیشبینی وقوع آتشسوزیهای آتی در جنگلهای هیرکانی امکانپذیر است. نقشههای احتمال وقوع آتشسوزی به تفکیک پتانسیل خطر، توسط همکاران بخش تحقیقات جنگل موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور در سال ۱۴۰۲ تهیه و قابل دسترس برای مدیران مربوطه است.
مدیران جنگل میتوانند با توجه و حفاظت ویژه از مناطق پرخطر، از وقوع آتشسوزیهای احتمالی جلوگیری کنند. در کنار نقشههای یادشده، استفاده از فناوریهای نوین مانند سامانههای پایش سریع، حسگرهای دود و پهپادهای حرارتی نیز باید در دستور کار مدیران جهت شناسایی و اقدام سریع قرارگیرد. تا اینجا به مواردی جهت پیشبینی و شناسایی سریع آتشسوزی اشاره شد، ولی وقوع آتشسوزی در جنگلهای هیرکانی اجتنابناپذیر است و با توجه به تغییرات اقلیمی و خشکسالیهای اخیر احتمال چنین اتفاقاتی افزایش خواهد یافت. بنابراین لازم است تدابیری نیز در راستای اطفای حریقهای آتی دیده شود. قبل از هر چیز لازم است هر نوع آتشسوزی کوچک یا بزرگ در این جنگلها جدی گرفته شود. در غیر این صورت ممکن است به بحران بزرگی تبدیل شود. بهترین زمان خاموش کردن آتش دقایق و ساعات اولیه است. جنگلهای هیرکانی در بسیاری از مناطق دارای توپوگرافی بسیار شدید و صعبالعبور هستند و انتقال نیروی انسانی، امکانات و آب بهسرعت امکانپذیر نیست.
بنابراین آتش فرصت دارد گستردهتر شود. علاوه بر آن وقتی باد، شیب زیاد عرصههای جنگلی و آتش دست در دست هم دهند، آتش با چنان سرعتی گسترش مییابد که پای هیچ انسانی یارای رقابت با آن را نخواهد داشت. در چنین مواقعی استفاده از ابزارها و روشهای سنتی جهت خاموش کردن آتش کافی نخواهد بود و استفاده از هواپیماهای مخصوص ضروری است. در این خصوص لازم است از هواپیماهای کوچک با قابلیت مانور بالا استفاده شود.
همچنین جهت جلوگیری از اتلاف وقت، هواپیماها باید قادر به آبگیری سریع از منابع مربوطه نظیر دریا باشند. از طرفی زمان رسیدن هواپیما از پایگاه به منطقه آتشسوزی نیز دارای اهمیت است و جهت جلوگیری از کاغذبازیهای اضافی لازم است چنین پایگاههایی در هر استان بهطور جداگانه دیده شود. بنابراین لزوم تغییرات در رویکرد حفاظتی جنگلها از سنتی به پیشرفته به چشم میآید.
در حال حاضر، از تکنولوژیهای مدرن جهت پیشبینی، شناسایی سریع و اطفای حریقهای جنگلی در کشورهای مختلف استفاده میشود. در این خصوص کشور ترکیه با اجرای یک پروژه ۱۰ساله و صرف هزینه زیاد دستاوردهای متعددی در مدیریت آتش در جنگل به دست آورده است. احداث برجهای دیدهبانی، راهاندازی پایگاههای هشدار سریع آتش، پرواز بالگردهای اطفای حریق در فصول آتشسوزی و رصد آتشسوزیهای احتمالی و همچنین احداث مرکز آموزش و تحقیقات با هدف تعلیم نیروهای متخصص و انجام پژوهشهای علمی از جمله دستاوردهای پروژه یادشده هستند.استفاده از هواپیماهای آتشنشان در مهار آتشسوزیهای گسترده نیز در ترکیه موثر بوده است.
در مقابل کشور یونان بهرغم سرمایهگذاری جدی در زمینه آتشنشانی طی سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۳، دستاوردهای مناسبی در این خصوص به دست نیاورد. مدیریت نادرست بودجههای سالانه برای پیشگیری از آتشسوزی و رها کردن مدیریت جنگل، از عواملی بودند که دستیابی به یک راهحل بلندمدت موفق را به بنبست رساند.
حال ما در جایی هستیم که باید تصمیم بگیریم چه هزینهای را میخواهیم پرداخت کنیم؟ اجرای برنامههای مدیریتی میتواند باعث کاهش تخریب و بهبود محیط زیست شود و حداقل ثبات محیط فعلی را فراهم کند تا بتوان با مدیریت دقیق، برنامههای احیای اکوسیستمها و گونهها را اجرا کرد. اما تمام اینها نیازمند عزم، پایبندی به اخلاق زیستمحیطی، تعهد و دانش کافی و هماهنگی بین مردم و مسوولان دولتی است.
* عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور
