سیاست تثبیت در ترازوی نقد؟
نرخ ارز ناپایدار نه‌تنها بر قیمت کالاها و خدمات تاثیر می‌‌‌گذارد، بلکه به بحران‌های اقتصادی، تورم و کاهش اعتماد سرمایه‌گذاران نیز منجر می‌شود. با توجه به اهمیت ثبات نرخ ارز برای سلامت اقتصاد ملی، اتخاذ سیاست‌‌‌های موثر و عملیاتی برای تثبیت آن ضروری به نظر می‌‌‌رسد. در این مقاله به بررسی راهکارهای عملیاتی برای سیاست تثبیت نرخ ارز در ایران پرداخته شده و پیشنهادهای کاربردی برای کاهش نوسانات ارزی و ارتقای ثبات اقتصادی ارائه داده می‌شود.
سیستم چندنرخی ارز که در آن چند نرخ ارز رسمی و غیررسمی برای مصارف مختلف تعریف می‌شود، عمدتا در کشورهایی دیده می‌شود که دچار مشکلات اقتصادی، تورم بالا یا کمبود ارز هستند. در این سیستم، دولت‌‌‌ها سعی می‌کنند با کنترل بخشی از نرخ ارز، از کمبود ارز برای واردات کالاهای ضروری یا کنترل قیمت‌ها استفاده کنند. سیستم چندنرخی باعث مشکلاتی مانند ایجاد فساد و رانت، کاهش اعتماد عمومی، کاهش کارآیی اقتصادی و تخصیص نادرست منابع شده و به همین دلیل همواره مورد بحث و انتقاد قرار گرفته است.
ونزوئلا یکی از نمونه‌‌‌های بارز است. این کشور به دلیل بحران اقتصادی شدید و تورم بسیار بالا، سیستم چندنرخی ارز را اعمال کرد. اصلاح سیستم چندنرخی ارز فرآیندی پیچیده است که به همکاری میان دولت، بانک‌مرکزی، بخش خصوصی و مردم نیاز دارد. این اصلاحات باید به‌تدریج و با احتیاط انجام شود تا از ایجاد شوک‌‌‌های اقتصادی و اجتماعی جلوگیری شود. دولت برای اینکه سیاست تثبیت نرخ ارز موفق باشد، باید شرایط زیر را فراهم کند:
۱.ذخایر ارزی کافی: کشور باید منابع ارزی کافی برای حمایت از نرخ ارز خود داشته باشد تا در مواقع نیاز به مداخله در بازار، بتواند ارز را خرید و فروش کند.
۲.تعادل در تجارت خارجی: دولت باید به صادرات و واردات خود به شکلی متعادل نگاه کند تا بتواند تراز تجاری مثبتی داشته باشد و از نوسانات ناگهانی در عرضه و تقاضای ارز جلوگیری کند.
۳.تورم پایین: کنترل تورم داخلی یکی از کلیدهای حفظ نرخ ارز ثابت است، زیرا نرخ ارز باید با قیمت‌های داخلی همخوانی داشته باشد.
۴.مدیریت بدهی خارجی: کشور نباید بیش از حد به وام‌‌‌ها و بدهی‌‌‌های خارجی وابسته باشد، زیرا در صورت افزایش بدهی‌‌‌های خارجی، فشار زیادی بر نرخ ارز ثابت وارد می‌شود.
این سیاست مزایایی مثل ثبات و جذب سرمایه‌گذاری را دارد، اما می‌‌‌تواند مشکلاتی مانند موارد زیر را در پی داشته شود:
۱.از دست دادن استقلال سیاست پولی: وقتی کشوری نرخ ارز خود را ثابت نگه می‌دارد، استقلال خود را در اتخاذ سیاست‌‌‌های پولی از دست می‌دهد. به‌‌‌ویژه بانک‌مرکزی نمی‌‌‌تواند نرخ بهره را به‌‌‌طور آزاد تنظیم کند و باید همواره مداخلات ارزی انجام دهد تا نرخ ارز ثابت بماند.
۲.نیاز به ذخایر ارزی بالا: سیاست تثبیت نرخ ارز به ذخایر ارزی قابل‌‌‌توجهی نیاز دارد تا بانک‌مرکزی بتواند در مواقع نوسان نرخ ارز وارد بازار شود و از آن حمایت کند. کمبود ذخایر ارزی می‌‌‌تواند این سیستم را با شکست مواجه کند.
۳.ایجاد بحران ارزی: در صورتی که نرخ ارز ثابت با واقعیت‌‌‌های اقتصادی کشور هماهنگ نباشد، ممکن است فشار زیادی بر پول ملی وارد شود و بانک‌مرکزی نتواند این نرخ را حفظ کند. این وضعیت می‌‌‌تواند به بحران ارزی و کاهش ناگهانی ارزش پول ملی منجر شود.
۴.مشکل تطبیق با تغییرات جهانی: در شرایطی که ارزش پول‌های خارجی (مثل دلار یا یورو) نوسانات شدیدی را تجربه کند، کشورهایی که نرخ ارز ثابت دارند با مشکل مواجه می‌‌‌شوند. اگر ارزش پول خارجی کاهش یابد، این کشورها نمی‌‌‌توانند به‌سرعت نرخ خود را تعدیل کنند و با مشکل مواجه خواهند شد.
در وضعیت کنونی ایران، اقدامات باید به‌تدریج و مرحله‌‌‌بندی‌‌‌شده انجام شوند تا از تشدید بحران جلوگیری و اعتماد عمومی جلب شود. برای عملیاتی کردن اصلاحات ارزی، دولت می‌‌‌تواند با اقداماتی کوچک‌تر و فوری‌‌‌تر شروع کند و به‌تدریج زمینه لازم برای اصلاحات اساسی را فراهم سازد. اصلاح نرخ ارز در ایران نیازمند رویکرد تدریجی و هوشمندانه است که هم به‌‌‌دقت به چالش‌‌‌های اقتصادی فعلی مانند تورم، رکود و تحریم‌‌‌ها پاسخ دهد و هم از افزایش نوسانات و بی‌‌‌ثباتی جلوگیری کند.
پیشنهادهایی برای تثبیت نرخ ارز در ایران:
۱.حرکت تدریجی به سوی نرخ ارز شناور مدیریت‌‌‌شده: به جای استفاده از نرخ ارز ثابت، باید به سیستم نرخ ارز شناور مدیریت‌‌‌شده روی آورد. این روش به بانک‌مرکزی اجازه می‌دهد در مواقع نوسانات شدید، به‌‌‌طور هدفمند و محدود وارد عمل شود و نرخ ارز را تثبیت کند، در حالی که به بازار اجازه داده می‌شود تا نرخ ارز را به‌‌‌طور طبیعی تنظیم کند.
۲.مدیریت ذخایر ارزی با دقت و احتیاط: استفاده از ذخایر ارزی باید به‌‌‌طور هدفمند و فقط در مواقع ضروری انجام شود. این منابع نباید برای تثبیت مصنوعی و طولانی‌‌‌مدت نرخ ارز مصرف شوند، بلکه باید برای جلوگیری از نوسانات شدید به کار گرفته شوند.
۳.تقویت شفافیت و ارتباط موثر با مردم: دولت و بانک‌مرکزی باید سیاست‌‌‌های خود را به‌‌‌طور شفاف و مستمر به اطلاع عموم برسانند. ارتباط موثر و شفاف با مردم کمک می‌کند تا اعتماد عمومی حفظ شده و نوسانات روانی در بازار ارز کاهش یابد.
۴.اصلاح ساختار بودجه و کاهش کسری: برای کاهش فشار بر نرخ ارز، اصلاح ساختار بودجه و کاهش کسری ضروری است. دولت باید هزینه‌‌‌های غیرضروری را کاهش داده و درآمدهای پایدار مانند مالیات را افزایش دهد.
۵.تشویق سرمایه‌گذاری خارجی و ورود ارز به کشور: ایجاد محیط مناسب برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی و تقویت روابط اقتصادی با کشورهای دیگر می‌‌‌تواند به جریان ورود ارز به کشور و کاهش فشار بر بازار ارز کمک کند.
۶.کاهش فشار بر واردات غیرضروری و افزایش خودکفایی: کاهش واردات غیرضروری و افزایش خودکفایی در تولید کالاهای استراتژیک مانند مواد غذایی و انرژی به کاهش وابستگی به پول خارجی و فشار بر بازار ارز کمک می‌کند.
