بازی باخت - باخت
یکی از تاثیرات آوارگی مردم، کاهش تولید محصولات کشاورزی است. از آنجا که اوکراین صادرکننده بزرگ محصولات مهم کشاورزی، از جمله گندم و ذرت است، تاثیر تحولات هفته‌های اخیر در این کشور بر بازار این محصولات و قیمت‌ها زیاد خواهد بود. غرب علیه روسیه تحریمهای فراگیری اعمال کرده و واکنش روسیه به تحریم‌‌‌ها نیز میتواند بر تولید و عرضه محصولات کشاورزی اثرات منفی بگذارد. اما این پرسش مطرح می‌شود که سازوکار تاثیر جنگ بر تولید محصولات کشاورزی چگونه است؟ واقعیت این است که روسیه و اوکراین، تولیدکننده و صادرکننده بزرگ محصولات کشاورزی مهم نظیر گندم، ذرت و روغن گیاهی هستند. اوکراین، بزرگ‌ترین تولیدکننده روغن آفتابگردان در جهان است و دو کشور در مجموع، بیش از نیمی از روغن آفتابگردان جهان را صادر می‌کنند. آنها همچنین ۳۶درصد گندم جهان را صادر می‌کنند و بزرگ‌ترین صادرکنندگان این محصول هستند. تقریبا تمام قاره‌ها در تامین روغن آفتابگردان یا گندم به این دو کشور متکی هستند.
طی سال ۲۰۱۸ اتحادیه اروپا جزو بزرگ‌ترین واردکنندگان روغن آفتابگردان روسیه و اوکراین بود. جنوب شرق آسیا و خاورمیانه نیز بزرگ‌ترین واردکنندگان گندم این دو کشور هستند. طبیعی است که جنگ میتواند بر عرضه محصولات یادشده اثر منفی بگذارد و کشورهایی که وابستگی زیادی به محصولات تولیدی روسیه و اوکراین دارند، دچار مشکل خواهند شد. حمله روسیه به اوکراین عملیات بارگیری و تخلیه در بنادر اوکراین را مختل کرده است؛ یعنی این کشور نمی‌‌‌تواند مانند قبل به صادرات محصولات خود بپردازد و یکی از تاثیرات این تحول آن است که درآمد صادراتی به‌شدت کاهش می‌‌‌یابد. در سال ۲۰۲۰ حدود ۴۵درصد درآمد صادراتی اوکراین از صادرات محصولات کشاورزی حاصل شد.
تا شروع کشت بهاره در اوکراین چند هفته باقی مانده؛ اما جنگ ادامه دارد و فعالیت‌‌‌ها در بسیاری از مزارع متوقف شده است. اگر این وضعیت ادامه پیدا کند، تولید محصولات کشاورزی به‌شدت کاهش خواهد یافت؛ زیرا بنابر برخی تخمین‌‌‌ها، سطح زیر کشت امسال کمتر از نصف رقم مربوط به سال گذشته خواهد بود. نکته دیگر این است که بسیاری از کشاورزان آواره شدهاند و مشخص نیست آنها که اکنون در کشورهای همسایه حضور دارند، در آن کشورها به کشاورزی خواهند پرداخت یا نه. موضوع مهم بعدی این است که جنگ به مزارع، تاسیسات ذخیره‌سازی محصولات کشاورزی و زیرساخت‌های حمل‌ونقل و کشاورزی لطمات بزرگ زده است و جبران این لطمات زمان‌بر و پرهزینه خواهد بود. مسلما کاهش تولید محصولات کشاورزی در اوکراین به معنای توقف صادرات است. روسیه نیز ممکن است به تلافی تحریمهای شدید غرب علیه این کشور، صادرات محصولات کشاورزی خود را محدود کند. در مجموع جنگ، عرضه مواد غذایی و محصولات کشاورزی را هم در مناطق جنگی و هم در دیگر نقاط جهان تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.
پرسش دیگر این است که تاثیر جنگ بر قیمت محصولات کشاورزی، کود و سوخت به چه شکل است؟ کم‌شدن تولید به افزایش قیمت‌ها در مناطق مختلف جهان منجر شده است. در حالی که تقاضا در حال افزایش است، عرضه کاهش یافته و مشخص نیست این کاهش تا چه وقت ادامه پیدا خواهد کرد. رشد قیمت مواد غذایی به معنای کاهش امنیت غذایی است. رشد قیمت‌ها از ماه‌ها پیش شروع شده بود. بنا بر اعلام سازمان ملل، شاخص قیمت موادغذایی و محصولات کشاورزی این نهاد نسبت به سال قبل ۲۴درصد رشد کرده است. تقریبا در تمام کشورها قیمت مواد غذاهایی با سرعت افزایش یافته است. در اوکراین نیز درآمد خانوادهها کاهش و فقر افزایش یافته است.
جنگ همواره چنین اثراتی دارد و جبران این اثرات به سال‌ها زمان نیاز دارد. در دیگر نقاط جهان، افزایش قیمت مواد غذایی، درآمد واقعی خانوارها را پایین آورده است و در اقتصادهای در حال توسعه که بخش بزرگی از درآمد خانوادهها صرف خرید مواد غذایی می‌شود، این تحول شدیدتر بوده است. در نیجریه خانوادهها به طور معمول ۵۶درصد درآمد خود را صرف تامین مواد غذایی می‌کنند، در حالی که در انگلستان تنها ۸درصد درآمد خانوادهها صرف خرید موادغذایی می‌شود. طبیعی است که افزایش قیمت موادغذایی بر خانواده‌های نیجریه‌‌‌ای بسیار بیشتر تاثیر می‌گذارد.
موضوع بعدی، وضعیت بازار انرژی است. روسیه پس از آمریکا و عربستان، سومین تولیدکننده بزرگ نفت و فرآورده‌‌‌های نفتی است. روسیه همچنین پس از عربستان، دومین صادرکننده بزرگ نفت‌خام است و میزان تولید و صادرات کود این کشور نیز بسیار بالاست. طبیعی است که جنگ و تحریمهای غرب، سبب رشد قیمت انرژی در بازارهای جهان شده است. صادرکنندگان انرژی نظیر عربستان و قطر از تحولات اخیر سود می‌‌‌برند؛ اما اقتصاد جهان از این رشد قیمت‌ها به‌شدت لطمه خواهد دید؛ زیرا رشد نرخ تورم، بانک‌های مرکزی را وادار می‌کند تا سیاست‌های حمایتی خود را معکوس کنند و این اقدام از رشد اقتصاد می‌کاهد و ممکن است سبب رکود شود. حتی کشورهایی که از لحاظ تولید محصولات کشاورزی خودکفا هستند، از رشد قیمت‌ها و قیمت کود در جهان به طور غیرمستقیم تاثیر می‌پذیرند.
پرسش بعدی این است که آیا بحران غذایی میتواند به بحران سیاسی منجر شود؟ بدون شک افزایش قیمت‌ها سبب کمتر شدن دسترسی خانوادهها به محصولات کشاورزی و مواد غذایی می‌شود و میتواند زمینه ناآرامی‌های سیاسی را فراهم کند؛ در نتیجه دولتها در اقتصادهای واردکننده این محصولات باید به این جنبه از جنگ اوکراین و رشد قیمت‌ها توجه کنند. بحران اقتصادی، چه ناشی از تبعات همه‌گیری کرونا باشد و چه جنگ اوکراین یا وضعیت نامساعد آب‌وهوا، نتیجه آن یکسان است: کاهش عرضه و رشد قیمت‌ها. عرضه محصولات کشاورزی به طور مستقیم و غیرمستقیم تحت‌تاثیر تحولات اخیر قرار گرفته و ضروری است که دولتها و سازمان‌های بین‌المللی برای جلوگیری از بروز بحران غذایی در جهان به‌سرعت اقداماتی انجام دهند. بحران غذایی اتفاقی بسیار خطرناک با پیامدهای شدید و بلندمدت برای جهان است. صرف‌نظر از آنچه در بلندمدت رخ خواهد داد، این را می‌دانیم که در کوتاه‌مدت، تولیدات داخلی محصولات کشاورزی و مواد غذایی برای جبران کاهش اخیر کافی نیست، این یعنی امنیت غذایی در خطر است.
