پژوهش‌های انجام شده درخصوص فساد اقتصادی نشان می‌دهد که پیامدهای فرهنگی، حقوقی و سیاسی آن در کنار آثار اقتصادی برای یک جامعه ویرانگر است و در میان‌مدت و بلند‌مدت توان تغییر بسیاری از مناسبات مهم اجتماعی را دارد. مرکز پژوهش‌های مجلس در سال گذشته گزارشی در زیرمجموعه «پیشگیری و مبارزه با فساد» تحت عنوان «فراتحلیل کیفی مطالعات فساد» منتشر کرد. فراتحلیل در واقع به بررسی داده‌های پژوهش‌های موردی می‌پردازد که در یک پژوهش گردآوری شده است. این موضوع باعث می‌شود تا اجتماعی از تمام پژوهش‌های صورت گرفته در این زمینه گردآوری شده و نتایج تمام مطالعات منفرد یک‌جا و به‌صورتی جامع در اختیار نهادهای حاکمیتی و همچنین شهروندان و پژوهشگران قرار داده شود. فراتحلیل کیفی مطالعات فساد در سه سطح به بررسی پژوهش‌های انجام شده پرداخته و حدود ۳۰۵ مقاله علمی در سال‌های مختلف را بررسی کرده است. ریشه‌ها، پیامدها و راهکارهای پیشگیری سه سطح مورد مطالعه مقالات از دهه ۶۰ تا سال ۱۳۹۷ بودند که عمدتا به موضوع ریشه‌های اقتصادی پرداخته بودند. در پرونده‌های پیشین باشگاه اقتصاددانان به ریشه‌ها و راهکارهای مبارزه و پیشگیری از فساد پرداخته شده است؛ اما در این پرونده قصد داریم تا به بررسی بیشتر پیامد‌های غیراقتصادی فساد همچون آثار سیاسی، فرهنگی و حقوقی بپردازیم. در این بخش بسیار خلاصه به برخی پیامد‌های سیاسی و اجتماعی فساد که در گزارش فراتحلیل مرکز پژوهش‌های مجلس عنوان شده است می‌پردازیم.

پیامدهای اخلاقی و دینی

 تاثیرات اخلاقی و دینی، اثر بر متغیرها و ارزش‌های اجتماعی و اثر بر متغیرها و ارزش‌های فردی سه محور اصلی مورد بررسی توسط پژوهشگران در بخش آثار فرهنگی بوده است. در اینجا به‌صورت خلاصه به برخی از موارد اشاره می‌شود. مخدوش شدن اخلاقیات، کمرنگ شدن کنترل‌های درونی و کاهش ایمان و دینداری در جامعه از جمله آثار مخربی است که فساد در حوزه اخلاقی و دینی برجای می‌گذارد.

ارزش‌های اجتماعی

در بخش ارزش‌های اجتماعی اولین پیامد تضعیف انگیزه‌ها عنوان شده است. به عبارتی بسیاری از افراد جامعه برای هر فعالیتی مانع فساد را در مقابل خود می‌بینند و حتی در فعالیت‌های اقتصادی به‌دلیل فضای فرهنگی حاکم هیچ‌گاه به پیشرفت مداوم و پله‌ای نمی‌اندیشند و همواره به فکر جهش‌های بزرگند. به‌نظر می‌رسد این موضوع به‌خصوص در میان جوانان شایع تر خواهد بود. کاهش اعتماد و وفاداری مردم نسبت به سازمان ها، تضعیف اعتقاد ملت‌ها به توانایی خویش و سرایت آن از گروه‌های نخبه به رده‌های پایین‌تر جامعه که باعث ناامیدی و سرخوردگی نسبت به آینده‌ای قابل پیش‌بینی می‌شود، ایجاد جو دلسردی و بی‌اعتمادی در کارکنان سالم، زیر سوال رفتن صداقت و امانت کارکنان سالم، کاهش اعتماد عمومی، کاهش اعتماد و وفاداری مردم نسبت به دستگاه‌ها، افزایش بی‌اعتمادی مردم نسبت به دولت و به یکدیگر، تضعیف اعتماد عمومی جامعه، تحلیل سرمایه‌های اجتماعی، تاثیر بر فرهنگ و اعتماد عمومی، انحراف اخلاق جمعی، کاهش اعتماد عمومی، کاهش سرمایه اجتماعی، زیان‌های اجتماعی یا تضعیف نهادهای موجود، اختلال در نیل به اهداف برنامه‌های اجتماعی و ایجاد نارضایتی‌های عمومی از جمله آثار اجتماعی و فرهنگی فساد هستند که در نتایج پژوهش در حوزه فساد عنوان شده است.

ارزش‌های فردی

در بخش ارزش‌های فردی نیز موارد متعددی نقل شده است. از جمله پیامد‌های فردی که در نتیجه فعالیت پژوهشگران به‌دست آمده است به شرح زیر است: بروز اختلافات خانوادگی،  بروز ناهنجاری‌های روحی و روانی برای فرد متخلف، خدشه دار شدن اعتبار و حیثیت فرد، پایین آمدن انگیزه کاری در کارکنان، از بین رفتن انگیزه برای مبارزه با فساد، از بین برنده انگیزه بخش خصوصی و کاهش انگیزه ورزشکاران تازه کار و کارکنان سازمان‌های ورزشی، شکل‌گیری انگیزه‌های فساد، گسترش تنبلی و بی‌کفایتی، نقض فلسفه ورزش که همانا رقابت سالم و جوانمردانه برای پیروزی و موفقیت است، استفاده از روش‌های تحریک مستقیم و غیرمستقیم برای واداشتن افراد حقیقی و حقوقی به بروز واکنش در جهت برنامه‌های فسادانگیز.

 

شهاب‌الدین رحیمی