بازنگری در معماری شهری
حفاظت از حوضه‌های آبریز و بستر و حریم رود (پیشگیری) به‌عنوان مهم‌ترین محورهای قابل توجه در پیشگیری از وقوع سیل و کاهش اثرات مخرب آن محسوب می‌شوند؛ از منظر کالبدی در مقیاس شهر و منطقه، لحاظ کردن اصول مقابله با سیل در طرح‌های توسعه و همچنین، پایش اجرای صحیح طرح‌های توسعه، نقش موثری در کاهش تبعات منفی وقوع سیل دارد. علاوه بر آن، مقاوم‌سازی سازه‌ها و زیرساخت‌های شهری و ساختمان‌ها، نگهداری تاسیسات و سازه‌های شهری و مهار آلودگی‌های زیست محیطی آب و سیلاب از طریق فاضلاب، پسماند، رسوبات و آشغال‌گیری نقش موثری در مقابله با وقوع سیلاب و اثرات مخرب آن دارند. عوامل تشدید بحران و خسارت در سکونتگاه‌ها را می‌توان به شرح زیر برشمرد:
- تعیین حریم رودخانه در شهرها و روستاهای همجوار آن متکی بر استعلام از مراجع مرتبط بوده است و بررسی فنی تفکیکی حجم سیلاب، دبی رود و حریم ماکزیمم انجام نشده است. براین اساس، اغلب متوسط ثابتی برای تعیین حرایم رودهای کل کشور مبنا قرار می‌گیرد. در عین حال، اغلب با دو موضوع روبه‌رو هستیم:
- حریم به درستی تعریف نشده است.
- درصورت تعریف حریم و الزام به تخریب و جابه‌جایی ساختمان‌های غیرمجاز، تعلل در کار صورت گرفته است.
- سکونتگاه مکان یابی نامناسب داشته است. (قرارگیری در حریم رودخانه، دشت‌های سیلابی پایین دست رود و...)
- ساختار کالبدی و شکل شهر از اصول یکسانی در شهرهای مختلف تبعیت می‌کند و در راستای افزایش تاب آوری سکونتگاه در مقابل سیلاب‌های احتمالی و جریان آب متناسب با بستر طبیعی خود شکل نگرفته است.
- طراحی و/ یا اجرای شبکه ارتباطی حمل و نقل شهری و برون شهری و ابنیه فنی مرتبط در برابر وقوع سیلاب پایدار نیست و موجب قطع ارتباط و تشدید بحران شده است.
- کاربری‌های حائز اهمیت شهری یا کاربری‌های مسکونی با تراکم زیاد در مناطق پرخطر از نظر تاثیر سیلاب قرار گرفته‌اند.
- مطالعات زمین‌شناسی، تعیین نوع خاک، سطح آب زیرمینی و میزان نفوذپذیری خاک بر رویه‌های طراحی اثرگذار نبوده است.
- میزان سطوح جاذب آب در شهر با ضابطه و نسبت تعریف شده‌ای باتوجه به عوامل اقلیمی، سیل‌خیزی، جنس خاک و شیب زمین تعریف نشده‌اند و به افزایش روان‌آب‌ها منجر شده‌اند.
- جمع‌آوری آب‌های سطحی با محاسبات و جزئیات لازم در طرح‌ها ارائه و اجرا نشده است.
- خط تراز زمین و اصول ارتفاعی بر اساس ارتفاع سیل و آب‌های سطحی منطقه ارائه نشده است.
- احداث سازه‌های پایین‌تر از خط تراز زمین (زیرزمین)، در حاشیه رودخانه‌ها موجب تغییر در مسیر حرکت آب‌های سطحی و اشباع ناهمگن خاک شده است.
- ورود رواناب‌های شهر به رودخانه‌ها (باتوجه به گستردگی سطح نفوذناپذیر شهر) در ظرفیت حجم آب رودخانه منظور نشده است.
- افزایش سطوح مصنوع و غیر جاذب در رودکنارها به تشدید بحران انجامیده است.
- مقاومت پایین ساختمان‌ها و استفاده از مصالح نامرغوب، میزان تخریب را افزایش داده است.
- ایجاد کانال‌ها موجب افزایش سرعت آب شده است.
- عدم لایروبی موجب کاهش ظرفیت رودها شده و در برخی موارد مسیر عبور آب با شاخه‌های درختان و مواردی از این دست بسته شده است.
- پیش‌بینی‌های حفاظتی و نگهداری تاسیسات و تجهیزات شهری انجام نشده است.
در این راستا، درس‌ها و تجارب سیل در حوزه شهرسازی و معماری را می‌توان به شرح زیر برشمرد:
الف: اولویت‌های طراحی
- تعریف محدوده طرح‌های فرادست ناحیه و منطقه و همچنین طرح‌های آمایش در پیوند با حوضه‌های آبریز
- تعیین حریم و بستر رودها براساس مطالعات مهندسی برآورد سیلاب‌ها، دوره‌های بازگشت و حداکثر دبی سیلاب‌ها:
- لازم است حریم کمی و کیفی رودخانه در شهرها و روستاها تهیه و تدقیق شده و به‌صورت شفاف اعلام شود تا امکان پایش مردمی فراهم شود. اثربخشی این موضوع بر ارزش زمین و کاهش قیمت زمین‌های واقع در حرایم پرخط، عامل بازدارنده در ساخت‌و‌سازهای غیرمجاز خواهد بود.
- ارائه ضوابط در مقیاس‌های مختلف طرح‌های کالبدی (منطقه، ناحیه و شهر و روستا) براساس پهنه‌بندی و ریزپهنه‌بندی خطر سیل و کنترل اجرای صحیح آن در طرح‌های توسعه
- جامع بودن طرح‌های توسعه، پاسخگویی به مسائل فنی کلیدی و عدم واگذاری آن به طرح‌های موضوعی و موضعی آتی که در گزارش طرح توسعه ارائه می‌شود.
ب: اولویت‌های مدیریت شهری
- پایش اجرای صحیح طرح‌ها و ممانعت از ساخت‌و‌ساز در حرایم پرخطر
- اولویت‌بخشی به تخریب و جابه‌جایی ساخت‌و‌ساز در مناطق پرخطر و حرایم
- پایش عمق رودخانه‌ها، لایروبی براساس برنامه تعیین شده براساس مهندسی رودخانه
- نگهداری تاسیسات شهری و اطمینان از باز بودن مسیرهای عبور آب
- تعیین نقاط و سازه‌ها و تاسیسات شهری پرخطر در شهرها/ روستاها و اصلاح آن
همچنین، به نظر می‌رسد اولویت‌هایی که باید در بازسازی‌های اخیر مورد توجه قرار گیرند، به شرح زیر است:
- تدقیق حرایم، مکان‌یابی صحیح سکونتگاه (شهر و روستا) و طراحی و ساخت براساس ضوابط فوق در بازسازی تخریب‌های سیل اخیر
- تسریع در تهیه/ بازنگری و ابلاغ طرح‌های سکونتگاه‌های در معرض خطر سیل
- بررسی آثار زیست‌محیطی سیل: لوله‌های نفتی، آلوده شدن به فاضلاب، رسوبات، ورود نخاله‌های ساختمانی به آب و...
ارسال نظر