متهم اصلی خاموشی‌ها

احسان امیدی / پژوهشگر حوزه انرژی، کارشناس ارشد برق قدرت خاموشی‌های اخیر و مشکلاتی که به تبع آن ایجاد می‌شود، به‌خصوص تحمل گرمای طاقت‌فرسای این روزها، سبب شده است که همه ما توجه بیشتری به موهبتی به نام برق داشته باشیم و بیش از پیش به اهمیت آن در زندگی روزمره خود پی ببریم. ممکن است از دولت هم رنجیده باشیم که چرا در این گرما، برق را قطع می‌کند؟ آیا شایسته ایران است که با این منابع عظیم انرژی و با این صنعت برق گسترده، در اوج نیاز به برق، مردم از آن محروم باشند؟ اما به‌راستی آیا بحران تامین برق و یا به اصطلاح اوج (پیک)مصرف برق، مساله‌ای است که تنها در کشور ما اتفاق می‌افتد و کشورهای دیگر با چنین بحران‌هایی دست و پنجه نرم نمی‌کنند؟

پاسخ به این سوال منفی است. بحران تامین پیوسته برق در زمان‌های اوج تقاضای مصرف برق، همواره چالشی برای بسیاری از کشورهای دنیا بوده است و همواره تلاش‌هایی برای حل این بحران صورت گرفته است، چراکه اساسا برق کالایی غیرقابل ذخیره‌سازی است که هزینه ذخیره آن هنوز بسیار بالاست، بنابراین شاید بتوان سوال مذکور را به این صورت تصحیح کرد: آیا در سراسر دنیا روشی بهتر از قطع برق، برای مقابله با اوج مصرف برق وجود ندارد؟ عامل اصلی بحران برق کدام افراد هستند؟ مرکز پژوهش‌های مجلس در بخشی از گزارش خود با عنوان «ارزیابی ابعاد بحران تامین برق تابستان و راهکارهای مقابله با آن» که اخیرا منتشر شده به بررسی تجارب سایر کشورها برای مقابله با بحران اوج مصرف برق پرداخته است که مطالعه آن می‌تواند به پاسخگویی بهتر به این سوال کمک کند. اهم تجربیات کشورها برای کاهش تقاضای مصرف برق به منظور عبور از اوج مصرف برق در چهار بخش کلی تقسیم‌بندی شده‌اند:

• ارتباط با مشترکین

• سهمیه‌بندی برق

• اصلاح تعرفه برق

• جایگزینی لوازم خانگی برقی با لوازم کم‌مصرف‌تر

روش اصلاح تعرفه برق، موثرترین بخش در میان ۴ روش مذکور است. البته این به آن معنا نیست که سایر روش‌ها بی‌تاثیر هستند، اما با توجه به اینکه مشترکین خانگی بزرگترین تاثیر را در شکل‌گیری اوج بار مصرفی اعمال می‌کنند، ضروری است قیمت برق در اوج مصرف اصلاح شود. تاثیر تعرفه‌ها هم خیلی دور از ذهن نیست، چرا که در هر صورت هر فرد به اصطلاح «حساب جیب خود را می‌کند» و رفتار مصرفی خود را اصلاح می‌کند. این موضوع همان چیزی است که منجر به عبور از بحران برق بدون خاموشی یا سایر مخاطرات مربوط به اوج بار مصرفی، خواهد شد. روش‌هایی وجود دارد که بدون فشار به اکثریت مردم بتوان قیمت را اصلاح کرد، به‌طوری که نه‌تنها مردم ناراضی نباشند بلکه عموم مردم از اجرای طرح راضی هم باشند. این روش عبارتست از تمرکز افزایش قیمت بر «مشترکین پرمصرف» -که اقلیت جامعه هستند و تثبیت قیمت یا اعطای تشویق به مشترکین کم‌مصرف (اکثریت جامعه).  در ادامه به تجربیات برخی از کشورها در این حیطه می‌پردازیم.

 کوبا

در کوبا، دولت قیمت برق برای همه مصرف‌کنندگان خانگی را (به استثنای مشترکین نیازمند) به‌صورت پلکانی افزایش داد. این افزایش قیمت برق در جدول زیر مشاهده می‌شود. با توجه به جدول زیر، افزایش قیمت برق خانگی در کوبا با تمرکز بر مشترکین پرمصرف انجام شد به‌طوری که قیمت پله اول ثابت اما قیمت پله آخر بیش از چهار برابر شده است.

 برزیل

در برزیل ۸۰ درصد برق مصرفی در سال گذشته به‌عنوان سهمیه هر مشترک در نظر گرفته شد. برای میزان مصرف بالاتر از سهمیه، قیمت برق افزایش زیادی پیدا کرد به‌طوری که برای مصارف بین ۲۰۰ تا ۵۰۰ کیلووات ساعت ۵۰ درصد افزایش قیمت و برای مصارف بیش از ۵۰۰کیلووات ساعت ۲۰۰درصد افزایش قیمت در نظر گرفته شد.

 ایالت کالیفرنیا

در ایالت کالیفرنیا آمریکا نیز طرح تخفیف تعرفه‌ای موسوم به ۲۰/ ۲۰ اجرا شد. بر اساس این طرح به مشترکین خانگی که در زمان اوج مصرف تابستانه ۲۰ درصد کمتر از سال گذشته برق مصرف می‌کردند، ۲۰ درصد تخفیف در هزینه برق داده شد. همین اعداد برای مشترکین بزرگ تجاری و صنعتی ۳۰ درصد در نظر گرفته شد. می‌توان برای اجرای طرح‌های مشابه در ایران به جای مقایسه مصرف یک مشترک با میزان مصرف در سال گذشته، مصرف مشترکین با یکدیگر در یک شهر یا حتی ناحیه و محله را مقایسه کرد. چراکه اولا به‌علت جابه‌جایی گسترده مستاجران، مقایسه دو سال متوالی منطقی نیست. ثانیا مقایسه عملکرد خانوارها با سایر همشهری‌ها، انگیزه بیشتری برای کنترل مصرف ایجاد می‌کند.

علاوه بر اقدامات فوق در کالیفرنیا، شرکت‌های توزیع برق و گاز تغییرات هوشمندانه‌ای در تعرفه‌های بخش خانگی اعمال کردند. کمیسیون خدمات عمومی ایالت کالیفرنیا برای کنترل بحران برق در در ژوئن سال ۲۰۰۱، قیمت برق مشترکین خانگی دو شرکت SCE و PG&E را به‌طور چشمگیری افزایش داد. این افزایش قیمت برای همه مشترکین به‌صورت یکسان انجام نشد و افزایش قیمت با تمرکز بر مشترکین پرمصرف صورت گرفت. جدول زیر، درصد افزایش قیمت تعرفه‌های برق را در این سال نشان می‌دهد. همان‌طور که در جدول فوق نیز مشاهده می‌شود، سیاست افزایش قیمت ایالت کالیفرنیا به‌طور یکسان برای همه مشترکین اعمال نشده و مشترکینی که دارای مصارف حداقلی بودند(دو پله اول) بدون هیچ افزایش قیمت و قیمت تعرفه برق مشترکین بسیار پرمصرف(واقع در پله پنجم) حدود ۴۷ درصد افزایش یافت. این سیاست هوشمندانه باعث شد تا توان مصرفی در زمان اوج بار حدود ۱۲درصد نسبت به سال ۲۰۰۰ کاهش یابد.

با توجه به این تجربیات، مرکز پژوهش‌های مجلس پیشنهاد کرده است ضمن تعیین الگوی ماهانه مصرف برق، قیمت برق مشترکین پرمصرف (یعنی 25 درصد از کل مشترکین) به‌طور محسوسی افزایش یافته و تمامی درآمد حاصل از این افزایش قیمت به مشترکین کم‌مصرف (۷۵درصد مشترکین) پاداش داده شود. این روش پیشنهادی علاوه بر رضایت عمومی، قطعا بر کاهش اوج مصرف برق موثر بوده و بخش قابل‌توجهی از بحران برق سال‌جاری را حل خواهد کرد. بنابراین در سایر کشورها برای مقابله با بحران برق، به‌جای حاشیه‌پردازی‌های بی‌مورد، به سراغ اصلی‌ترین مقصر بحران، یعنی مشترکین پرمصرف می‌روند. در ایران نیز این مشترکین پرمصرف خانگی هستند که باید در کانون افزایش قیمت قرار گیرند تا رفتار خود را اصلاح کنند.