متنوع‌سازی سبد صادراتی چگونه به کمک کشورها می‌آید؟
ضربه‌گیر تلاطم‌های تجاری
در این گزارش که در مجله اقتصادی وزارت اقتصاد منتشر شده، اثر بازبودن تجاری و متنوع‌سازی صادرات بر نوسانات تولید مورد ارزیابی قرار گرفته است. گسترش مباحث مربوط به جهانی‌شدن و افزایش تجارت بین کشورها باعث افزایش در تخصص تولید کالاها و خدمات و در نتیجه باعث افزایش سطح بهره‌وری و تعدیل نوسانات تولید می‌شود. رابطه بین بازبودن تجاری و نوسانات تولید برای کشورهای درحال‌توسعه پیچیده است. با این حال اگر کشورهای درحال‌توسعه یک رابطه خاص با بخش‌های مالی نسبتا پیشرفته داشته باشند، می‌توانند نوسانات تولید را کاهش دهند. دستاوردهای این گزارش نشان می‌دهد که رابطه مثبتی بین بازبودن تجاری و نوسانات تولید کشورهای درحال توسعه وجود دارد. متنوع‌سازی و رشد صادرات نیز از جنبه‌های مختلف می‌تواند نوسانات تولید را تحت‌تاثیر قرار دهد. بخش صادرات همچنین اثرات مثبتی بر بخش‌های غیرصادراتی از طریق مدیریت کارآتر و فناوری تولید دارد و در نهایت موجب رشد اقتصادی و کاهش نوسانات منفی تولید می‌شود، بنابراین با افزایش تنوع صادراتی نوسانات تولید کاهش پیدا می‌کند.
دو نگاه به بازبودن تجارت
یکی از تحولات دهه اخیر اقتصاد بین‌الملل، مشارکت رو به رشد اقتصادهای ملی در اقتصاد جهانی است که آثار آن را می‌توان در افزایش تجارت بین‌الملل و جریان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی مشاهده کرد. در نظام اقتصاد بین‌الملل هر اندازه حجم تجارت خارجی و مبادلات کشورها با اقتصاد جهانی بیشتر باشد، آن اقتصاد بازتر است. بازبودن کل اقتصاد به معنای نبود هیچ محدودیتی برسر راه کالاها و خدمات و حتی سرمایه است. همچنین طرفداران استراتژی توسعه صادرات معتقدند که افزایش در صادرات باعث بهبود و رشد متغیرهای کلان اقتصادی از قبیل تولید می‌شود. هرچه حجم مبادلات کشورها بیشتر باشد، میزان ارتباط و وابستگی میان آنها افزایش می‌یابد و ادغام اقتصادی و جهانی‌شدن آسان‌تر خواهد شد. امروز اکثر کشورهای جهان رفاه و توسعه اقتصادی خود را مدیون توجه به بخش صنعت بوده و با برنامه‌ریزی‌های مختلف داخلی و بین‌المللی در پی توسعه بخش صنعت هستند. در عین حال، مخالفان بازبودن تجاری معتقدند که تجارت عامل مهمی در کاهش رشد و توسعه اقتصادی کشورهای در حال رشد است. آنها بر این باورند که رشد اقتصادی کشورهای درحال‌توسعه وابسته به کشورهای توسعه‌یافته بوده است و از جانب آنها تحمیل می‌شود که در بلندمدت باعث ازبین رفتن اثرات مثبت بالقوه تجارت بر رشد آنها خواهد شد. بازبودن تجاری بیان‌کننده میزان ارتباط تجاری یک کشور با سایر کشورها و حذف محدودیت‌ها و تعرفه در جریان آزاد کالا و خدمات است. درجه بازبودن تجاری به میزان در معرض قرارگرفتن یک کشور به تجارت و رقابت به‌منظور سرمایه‌گذاری اشاره دارد. همچنین بازبودن تجارت بین‌المللی کانالی برای به جریان افتادن سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، کالاهای سرمایه‌ای و خدمات است و با رشد بین‌المللی تولید، بازاریابی کالاها و خدمات و فعالیت تجاری مرتبط است.
متنوع‌سازی صادرات
تغییر در ترکیب صادراتی کشور تعریفی ساده از متنوع‌سازی است. با تغییر سهم کالاها یا معرفی کالاهای جدید به سبد صادراتی کشور می‌توان مدعی شد که ساختار صادراتی یک کشور متنوع شده است. متنوع‌سازی صادرات نیز هرگونه تغییر در ترکیب کالاها و بازارهای هدف یک کشور را دربر می‌گیرد که به وسیله تعدیل سهم کالاها و بازارهای هدف در ترکیب صادراتی یا از طریق افزودن کالاهای جدید به ترکیب موجود صادراتی حاصل می‌شود.
تنوع به‌طور مستقیم به ساختار اقتصادی و چگونگی تغییر در فرآیند توسعه مرتبط است و می‌تواند از طریق فرآیند بازاریابی و جایگزینی واردات، ارزش‌افزوده کالاهای صادراتی را افزایش داده و با توسعه صادرات و ارتقای رشد، منجر به کاهش بی‌ثباتی در درآمدهای صادراتی شود.
متنوع‌سازی در فرآیند رشد و خنثی‌کنندگی شوک‌های ناشی از تجارت بین‌کشوری از اهمیت زیادی برخوردار است. این موضوع نیازمند فراهم‌کردن بسترهای لازم در حوزه‌های خرد و کلان همچون جذب حداکثری سرمایه‌گذاری خارجی، بهبود زیرساخت‌ها در جهت کاهش هزینه‌های تجاری، توسعه منابع رقابت‌پذیری و ارائه مشوق‌های لازم برای حمایت از بخش‌خصوصی به توسعه صادرات غیرنفتی است. تشویق سرمایه‌گذاری خارجی در صنایع صادرات‌گرا، مجرایی برای ارتقای توان رقابت‌پذیری است و منافع آن سبب افزایش تولید شده و سهم کشور را از بازارهای جهانی افزایش می‌دهد. تنوع‌پذیری صادرات به عواملی همچون بهره‌وری بنگاه‌ها، هزینه‌های تجاری، هزینه‌های ورود به ابزارهای صادراتی، عملکرد مشتریان و درآمدها بستگی دارد و می‌توان این عوامل را نیروی محرکه‌ای برای متنوع‌سازی صادرات دانست.
تاثیر بازبودن تجاری بر نوسانات تولید
بازبودن تجاری می‌تواند اثرات مثبت یا منفی بر نوسانات تولید داشته باشد که این اثرات در شرایط مختلف می‌تواند متفاوت باشد. تاثیر بازبودن تجارت بر نوسانات تولید می‌تواند به درجه فعالیت‌های اقتصادی کشورها بستگی داشته باشد. اندازه‌گیری و سطح توسعه‌یافتگی کشور می‌تواند بر نوسانات تولید موثر باشد. رابطه بین نوسانات تولید و بازبودن تجارت پیچیده است؛ به‌ویژه هنگامی که کشورها درحال‌توسعه محسوب می‌شوند. در حدود دو دهه گذشته تجارت باز تا حدودی کمک کرده است که نوسانات تولید پایدار باشد. بازبودن تجارت می‌تواند از طریق کانال تجارت و شوک‌های خارجی باعث افزایش نوسانات شود؛ با این حال اگر کشورهای درحال‌توسعه یک رابطه خاص با بخش‌های مالی نسبتا پیشرفته داشته باشند، می‌توانند نوسان تولید را کاهش دهند. همچنین می‌توان گفت که جهت و اثر بازبودن تجاری بر نوسانات رشد بستگی به این دارد که کشور مورد نظر تا چه اندازه توسعه‌یافته است. مثلا برای بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه و کمتر توسعه‌یافته یکی از نتایج این است که درجه بالایی از بازبودن تجارت منجر به نوسانات بالاتر می‌شود.
رابطه بین تنوع صادراتی و نوسانات تولید
تنوع صادراتی به‌طور کلی به‌عنوان یک استراتژی برای کاهش عدم‌اطمینان و بی‌ثباتی در نظر گرفته می‌شود. تنوع توسط کشورهایی که به طیف وسیعی از زنجیره‌های ارزش جهانی و طرح‌های بیمه دسترسی دارند، طرح حفاظتی را در برابر شوک‌های خارجی ارائه می‌کند. منظور از متنوع‌سازی صادرات، افزایش تعداد کالاهای صادراتی و کاهش وابستگی به یک منبع درآمد است. بی‌ثباتی در درآمدهای صادراتی دلیل مهمی برای تنوع‌بخشیدن به صادرات است. از آنجا که قیمت کالاها اغلب نوسان دارد، چنانچه کشوری وابسته به صادرات کالا باشد، از بی‌ثباتی درآمدهای صادراتی رنج می‌برد. این موضوع می‌تواند به کاهش سرمایه‌گذاری منجر شود و نااطمینانی در سطح کلان را افزایش دهد و در بلندمدت برای رشد اقتصادی زیان‌آور باشد، بنابراین متنوع‌سازی صادرات می‌تواند در بلندمدت به ثبت درآمدهای صادراتی کمک کند.
متنوع‌سازی می‌تواند در دو بخش صورت گیرد؛ نخست تنوع در کالاهای صادراتی است که در این صورت نوسانات شدید تولید و قیمت برخی از محصولات تاثیر کمی بر درآمدهای صادراتی دارد. دوم تنوع در شرکای تجاری است که باعث می‌شود تا سیاست‌ها و برخی از تصمیمات برخی کشورهای خاص اثرگذاری کمتری داشته باشد. ساده‌سازی و روان‌سازی فرآیند صادرات، اعطای تسهیلات صادراتی، تولید کالاهای باکیفیت، استاندارد و با ارزش‌افزوده بالا، کاهش قیمت تمام‌شده محصولات از طریق ارتقای تکنولوژی و روش‌های نوین تولید، ترویج فرهنگ صادراتی و در نهایتا اطلاع‌رسانی، تبلیغات و بازاریابی بین‌المللی نقش تعیین‌کننده‌ای در تنوع‌بخشیدن به درآمدهای صادراتی و شرکای صادراتی دارد.
بدون‌شک این متنوع‌سازی تا حدود زیادی می‌تواند نوسانات تولید اقتصاد کشور را کاهش دهد. متنوع‌سازی و رشد صادرات از جنبه‌های مختلف می‌تواند نوسانات تولید را تحت‌تاثیر قرار هد. بخش صادرات همچنین اثرات مثبتی بر بخش‌های غیرصادراتی از طریق مدیریت کارآتر و فناوری تولیدی پیشرفته‌تر دارد و در نهایت موجب رشد اقتصادی و کاهش نوسانات منفی تولید می‌شود. گسترش صادرات از طریق کاهش محدودیت‌های ارزی موجب افزایش واردات کالاهای سرمایه‌ای و نهاده‌های واسطه‌ای شده و از طریق رشد صادرات می‌تواند تولید را گسترش دهد.
