دلایل رشدهای کم‌سابقه پنج گروه کالایی در تجارت چیست؟
وزن کشی پیشتازان صادراتی
سالی که پاندمی کرونا در دنیا نه تنها تجارت ایران بلکه تجارت جهانی را تحت‌تا‌ثیر قرار داد. حال در سال 1400 با کاهش محدودیت‌های ناشی از کرونا از جمله باز شدن مرزها و اجازه واردات کالا از سوی کشورهای هدف صادراتی، کالاهای ایرانی توانستند رشدهای قابل توجهی را ثبت کنند. در عین حال برخی از کالاهای صادراتی نیز به‌دلیل نیازهای کشورهای همسایه و منطقه بیش از گذشته موفق شدند به بازارهای هدف راه یابند. در واقع تمایل همسایگان به کالاهای خاص توانسته به رشد صادرات کمک کند. دلیل سوم ثبت رشدهای کم سابقه در صادرات به بازارگشایی ایرانیان در کشورهای فرامنطقه‌ای برمی‌گردد. بر اساس گزارش سازمان توسعه تجارت، نفوذ کالاهای ایرانی در قاره آفریقا نمونه ای از بازارگشایی است.
ارزیابی‌های آمارهای صادراتی فروردین نشان می‌دهد نقش «عبور از محدودیت‌های کرونایی» نسبت به دو فاکتور دیگر بیشتر است. این ارزیابی با توجه به مقایسه میزان صادرات در فروردین سال 1400 با میزان صادرات در فروردین 1398 (قبل از همه‌گیری کرونا) انجام شده است. صادرات ایران در فروردین سالجاری نسبت به فروردین 98 با رشد ارزشی 14 درصدی روبه‌رو بوده است. البته وزن کالاهای صادر شده افت نزدیک به 5 درصدی را نشان می‌دهد. بنابراین شیوع کرونا، وزن سنگینی در کاهش صادرات کالا در نخستین ماه سال گذشته داشته و در فروردین ماه امسال، فروش کالاهای ایرانی در بازارهای خارجی نسبت به قبل از همه‌گیری کرونا، رشد منطقی را تجربه کرده است.
ارزش صادرات ایران در فروردین 98 معادل 2میلیارد و 595 میلیون دلار بوده و وزنی معادل 8 میلیون و 731 هزار تن را به ثبت رسانده است. در عین حال در فروردین سال جاری 8 میلیون و 302هزار تن کالا به ارزش 2 میلیارد و 968 میلیون دلار به بازارهای هدف صادر شده است.
در این گزارش، جزئیات گروه‌های کالایی صادر شده در این بازه زمانی اعلام شده که نشان می‌دهد بیشترین صادرات در این مدت مربوط به چه کالاهایی بوده است. همچنین دلیل افزایش صادرات این کالاها نیز عنوان شده است. بر اساس آخرین جزئیات آماری، بیشترین صادرات به لحاظ ارزش در بخش پتروشیمی و میعانات گازی اتفاق افتاده است. در عین حال بیشترین رشد ارزشی در این مدت مربوط به بخش فرش و صنایع دستی است که رشد 1834 درصدی را در ارزش و افزایش 1179 درصدی را در وزن تجربه کرده است. صادرات این بخش در فروردین سال گذشته بسیار ناچیز و نزدیک به صفر بوده است.
در نخستین ماه امسال پتروشیمی و میعانات گازی با رشد 53 درصدی ارزشی به یک میلیارد و 550 میلیون دلار رسیده است. همچنین وزن صادرات در این بخش رشد 30 درصدی داشته و معادل 3 میلیون و 684 هزار تن بوده است.
پس از آن صادرات معدن و صنایع معدنی بیشترین ارزش صادرات را به خود اختصاص داده است. ارزش صادرات این بخش 643 میلیون دلار است که رشد 194 درصدی را نسبت به مدت مشابه سال گذشته ثبت کرده است. وزن کالاهای صادر شده در این بخش نیز با افزایش 97 درصدی به 3 میلیون و 318 هزار تن رسیده است. این بخش شامل 6 گروه کالایی است که از میان آنها بیشترین ارزش صادرات مربوط به
«صنایع معدنی فلزی» است. در فروردین ماه سالجاری یک میلیون و 68 هزار تن کالاهای مربوط به بخش کشاورزی و صنایع غذایی به ارزش 474 میلیون دلار به بازارهای هدف صادر شده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته از نظر ارزشی 43درصد افزایش و از نظر وزنی 57 درصد رشد داشته است. این بخش متشکل از 7 گروه کالایی است که در فروردین امسال بیشترین ارزش صادرات متعلق به «میوه و تره‌بار» است. پس از آن نیز بخش صنعت با صادرات 230 هزار تن و ارزش 253 میلیون دلار قرار گرفته که نسبت به فروردین سال گذشته رشد 211 درصدی ارزشی و افزایش 90 درصدی وزنی داشته است. صنعت دارای 10 گروه کالایی است که گروه «ماشین‌سازی و تجهیزات» بیشترین ارزش صادرات در این بخش را به خود اختصاص داده است.
فرش و صنایع دستی بیشترین رشد را در ارزش و وزن صادرات به خود اختصاص داده اند. ارزش صادرات این بخش با رشد 1834 درصدی به 12میلیون دلار و وزن آن با رشد 1179 درصدی به هزار و 400 تن رسیده است. این بخش نیز از دو گروه تشکیل شده که بیشترین صادرات ارزشی را «صنایع دستی» به خود اختصاص داده است. در ادامه به جزئیات صادرات گروه‌های مختلف کالایی خواهیم پرداخت.
کاهش و افزایش محصولات گروه میوه و تره‌بار : براساس گزارش سازمان توسعه تجارت، در فروردین سالجاری نسبت به مدت مشابه سال قبل صادرات برخی اقلام گروه میوه و تره‌بار به دلایل مختلف از جمله قوانین و مقررات فصلی، تحریم‌های بانکی و مشکلات حملونقل با کاهش روبه‌رو شده است. در مقابل برخی محصولات به‌دلیل رشد تولید با افزایش صادرات مواجه شده اند.
از نگاه تحلیلگران این سازمان، یکی از عمده دلایل کاهش صادرات میوه و تره‌بار ممنوعیت واردات محصولات کشاورزی به بازارهای هدف صادراتی به دلیل شیوع ویروس کرونا است. در ضمن افزایش قیمت‌های سربار تولید از جمله هزینه‌های بسته‌بندی، کود و سموم وحمل‌و‌نقل جاده‌ای نیز موثر بوده است. گذشته از اینکه تا‌خیر در اجرا و تصویب راهکارهای کارشناسی شده در این سازمان و اتخاذ تصمیمات یک شبه و بدون پشتوانه کارشناسی از سوی ارگان‌ها و سازمان‌های ذی‌ربط از جمله ستاد تنظیم بازار، بدون در نظرگرفتن نظرات کارشناسی شده که منجر به متضررشدن تولیدکنندگان شده، بی‌تا‌ثیر نبوده است.
در این مسیر کمبود کانتینرهای یخچالدار جاده‌ای، ریلی و دریایی یکی از دیگر دلایل کاهش صادرات بود. به عنوان نمونه عدم ورود کانتینرهای یخچالی ترک و روسی به انبارهای صادراتی در داخل کشور موجب شد، محصولات صادراتی میوه و تره‌بار در گمرک آستارا تخلیه و بارگیری مجدد شود و در اثر جابجایی بسته‌ها دچار خرابی و
ضرب دیدگی شوند. چالش دیگر نبود بانک‌های ایرانی در بازارهای هدف صادراتی جهت بازگشت ارز حاصل از صادرات است. در ضمن توقف زیاد کامیون‌های محموله‌های صادراتی به دلیل فقدان مسیر سبز گمرکی در برخی از گمرکات خروجی نیز منجر به کاهش صادرات شده است. البته عدم شناخت صحیح از بازارهای هدف و سلایق الگوی مصرفی نیز در افت صادرات موثر بوده است. از نگاه تحلیلگران سازمان توسعه، جریان کاهش صادرات میوه و تره‌بار یکی دیگر از دلایل، عدم بازگشت ارز از طریق سیستم بانکی با توجه به تحریم‌ها است. از دید آنها گاه صادرکنندگان برای بازگشت ارز از اوراسیا دچار مشکل بودند. در این مسیر ممنوعیت واردات فصلی برخی از محصولات میوه و تره‌بار از جمله پیاز، سیب‌زمینی، خیار و... به اقلیم کردستان و کشور عراق از دلایل دیگر کاهش صادرات است. در دوره مورد بررسی صادرات خیار نیز به دلیل قطعی برق و گاز و خرابی محصولات گلخانه‌ای کاهش یافته بود. ضمن اینکه صادرات پرتقال و کیوی نیز کاهش یافته است.
اما در دوره مورد بررسی آنچه منجر به رشد صادرات شده، تولید قابل ملاحظه محصولات گوجه فرنگی و هندوانه است. در این مسیر تهیه ضوابط و شاخص‌های بسته‌بندی صادراتی، رصد سالانه موضوع و پیگیری جهت اجرای صحیح آن توسط سازمان توسعه تجارت ایران و سازمان‌های صمت استانی و گمرک ایران نیز موثر بوده است. ضمن اینکه پیش‌بینی وضعیت تولید، میزان مصرف داخلی، پیش‌بینی صادرات در سال 1400 و برنامه‌ریزی در جهت صادرات بهتر برخی محصولات نیز بی‌تا‌ثیر نبوده است. براساس گزارش سازمان توسعه تجارت، پیشنهاد تهاتر محصولات سیب‌زمینی، خیار، پیاز و سیب درختی ایران با محصولات گرمسیری ازجمله موز، آناناس، کمپوت آناناس و نارنگی پاکستانی نیز در دست بررسی است تا روند رشد منوط به چند کالا نباشد.
رشد 134 درصدی خشکبار : براساس این گزارش صادرات کل گروه خشکبار در فروردین‌ماه سال 1400 به ارزش 108 میلیون دلار بود. وزن این اقلام نیز 61 هزارتن محاسبه شده که نسبت به سال گذشته از نظر ارزش 134 درصد افزایش داشته است. مهم‌ترین عامل رشد صادرات محصولات خشکبار در سالجاری، افزایش تولید محصولات در سال گذشته بود، به‌طوری که در این دوره پسته و مغزپسته 147 درصد، خرما 128 درصد و کشمش 104 درصد افزایش داشته است. انواع پسته و مغز پسته در کنار خرما وکشمش جزو محصولات اصلی صادراتی بخش کشاورزی است که افزایش صادرات آنها نه تنها بر کل صادرات خشکبار بلکه بر میزان صادرات بخش کشاورزی کشور تا‌ثیرگذار است.
بحران کرونا و چالش صادرات گل و گیاه : براساس گزارش سازمان توسعه تجارت، صادرات گروه گل و گیاهان دارویی،خوراکی، تزئینی و صنعتی در سالجاری با مشکلات متعددی روبه‌رو شد. مهم‌ترین این مشکلات شیوع بحران کرونا، بسته شدن مرزهای کشورهای هدف، تحریم و محدودیت‌های ناشی از نقل و انتقالات مالی بود.
ضمن اینکه تمام اقلام این گروه کالایی با مشکلاتی از جمله صادرات از طریق کارت‌های یکبار مصرف بدون احراز اهلیت و صلاحیت صادرکنندگان و همچنین مشکلات برگشت ارز و تفاوت دلار سامانه نیما و دلار بازار آزاد مواجه هستند. ضعف در برندینگ و عدم رعایت شاخص‌های بسته‌بندی مناسب در طول فرآیند توزیع، حملونقل و صادرات محصولات گیاهان دارویی نیز از دیگر مشکلات این بخش است که موجب کاهش کیفیت محصولات در مقایسه با تولیدات سایر کشورها و از دست دادن بازارهای هدف می‌شود.
در این دوره تعرفه 35 درصدی صادرات زعفران به بازار هند یکی دیگر از مشکلات صادرکنندگان بود. به‌دلیل تعرفه بالای صادرات به هند، این محصول به صورت قاچاق به افغانستان می‌رفت و آنجا با برند افغانستان به هند صادر می‌شد.
عدم تفویض اختیار فرآیند مدیریت صادرات زعفران به شورای ملی به دلیل مخالفت نهادهای بخش تولید و اقتصاد در 20 اردیبهشت 1399 یکی دیگر از چالش‌های صادرات این محصول بود. اما چالش صادرات گل و گیاه هزینه بالای حملونقل آنهاست. درخصوص گیاهان دارویی مشکل، اجرایی نشدن مصوبه تسهیل مجوز صادراتی این محصولات از سوی استان‌ها بود. ضمن اینکه همچنان مشکل عدم فرآوری و صادرات به صورت خام‌فروشی برخی از محصولات گیاهان دارویی وجود دارد.
ماه رمضان و شانس رشد صادرات لبنیات: در جریان تحلیل عملکرد صادرات محصولات لبنی در ماه اول سال 1400، سازمان توسعه تجارت دلیل رشد صادرات این محصولات را به کشورهای همجوار، همسویی با ماه مبارک رمضان عنوان کرده است.
رشد 21 درصدی صادرات شیرینی و شکلات
صادرات شیرینی و شکلات در فروردین‌ماه 1400 نسبت به مدت مشابه سال قبل به لحاظ ارزش 21 درصد و از لحاظ وزنی 13 درصد افزایش رشد داشته است. تحلیلگران سازمان توسعه تجارت معتقدند با اتخاذ سیاست‌های هماهنگ در حوزه مدیریت صادرات غیر نفتی و رفع موانع صادرات از جمله ورود موقت مواد اولیه، قادر به رشد صادرات بیش از پیش این محصولات هستیم .اما دلایل افزایش صادرات در یک ماه اول سالجاری ناشی از توسعه بازارهای صادراتی از کشورهای همسایه به اتحادیه اروپا، اوراسیا و آفریقا است. رشد صادرات به کشورهای مهم اتحادیه اوراسیا از جمله روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و ارمنستان نیز عامل دیگر است.
افزایش صادرات برخی اقلام صنعتی و معدنی: براساس این گزارش در یک ماه اول سالجاری صادرات برخی اقلام در بخش صنعتی و معدنی نیز افزایش یافته است. یکی از گروه‌هایی که با افزایش صادرات مواجه شد مواد و محصولات معدنی فلزی است. دلایل رشد ظاهری صادرات در بخش معدنی فلزی طی یک ماه نخست سالجاری در واقع شرایط بحرانی سال گذشته بوده که روند صادرات را افزایشی نشان می‌دهد.
درخصوص برق و مخابرات نیز همین وضعیت به چشم می‌خورد. طی فروردین‌ماه سال 1399 به دلیل شیوع ویروس کرونا و بسته شدن مرزها میزان صادرات در مقایسه با مدت مشابه سال1400 بسیار پایین بوده است که این عامل از دید تحلیلگران مهم‌ترین دلایل افزایش صادرات‌کالا در نخستین ماه سالجاری است.این گزارش نشان می‌دهد در بخش تجهیزات پزشکی نیز کشور با رشد صادرات مواجه شده است. یکی از دلایل عمده رشد صادرات این محصولات بروز بیماری کرونا و نیاز کشورهای همسایه و پیرامونی به برخی اقلام تجهیزات پزشکی است که صادرات آنها ممنوع یا محدود نبوده است.
رشد صادرات طلا و جواهر: بخش عمده صادرات صنایع‌دستی ایران مربوط به صادرات طلا و جواهر است که جزو کالاهای لوکس به‌شمار می‌آید. بازار اصلی صادرات این کالا کشور ترکیه است که در فروردین‌ماه سال گذشته به علت بسته بودن مرزها و توقف پروازها رسما بازار طلا و جواهرات شرایط نامساعدی پیدا کرد. در واقع شرایط بحرانی سال گذشته باعث رشد بسیار زیاد صادرات در این بخش در فروردین‌ماه 1400 شده است.
رشد ظاهری صادرات محصولات چرمی: روند صادرات محصولات چرمی و پلاستیکی نیز همچون سایر محصولات گروه صنعتی و معدنی به‌دلیل شیوع کرونا در فروردین سال گذشته به‌شدت کاهش یافت و عملا رشد صادرات این محصولات ناشی از شرایط نامساعد سال گذشته است.
در بخش محصولات پوست و چرم به علت تعطیلی کارخانه‌های تولید محصولات چرمی در دوره همه‌گیری ویروس‌کرونا بالاخص در کشور ایتالیا، هند و ترکیه روند صادرات به‌شدت کاهشی بود، در نتیجه علت افزایش چشمگیر صادرات در حوزه پوست و چرم شرایط نامساعد سال گذشته است. صادرات محصولات پلاستیکی نیز در فروردین1399 به دلیل شیوع کرونا با کندی مواجه بود اما به‌دلیل افزایش تقاضای عراق که 65 درصد صادرات این محصولات را در بر می‌گرفته، افزایش داشته است.
رشد 35 درصدی صادرات کاغذ و مقوا: صادرات کاغذ و مقوا نیز نسبت به مدت مشابه یک ماه سال 1399 به لحاظ ارزشی 45 درصد و به‌لحاظ وزنی 35 درصد رشد داشته که دلیل این افزایش رفع ممنوعیت صادرات انواع کاغذ بوده است.
احداث کارخانه‌های جدید و توسعه صادرات چوب : در فروردین سالجاری صادرات چوب نسبت به مدت مشابه سال 1399 نیز رشد داشته است. احداث کارخانه‌های جدید و افزایش ظرفیت تولید، دلیل رشد صادرات در این گروه کالایی بوده و بدیهی است بازنگری بعضی از محدودیت‌ها امکان ارتقای صادرات این گروه را تسهیل می‌کند.
رفع موانع صادرات و رشد صنایع خودرو و نیرو محرکه :گروه صنایع خودرو و نیرو‌محرکه نیز در فروردین‌ماه سالجاری نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد داشته است. در فروردین‌ماه سال1399 به‌علت محدودیت‌های شدید ناشی از پاندمی کرونا و بسته بودن مرزها، آمار صادرات طی این دوره بسیار ناچیز بود اما در فروردین‌ماه سالجاری با رفع این‌گونه موانع و بازگشت صادرات به روال عادی، آمار در این حوزه رشد کرد.
مواد و صنایع معدنی غیر‌فلزی :طی فروردین‌ماه سالجاری، بیش از 2میلیون تن به ارزش تقریبی 75 میلیون دلار انواع مواد و صنایع معدنی غیر‌فلزی مشتمل بر سیمان و کلینکر، کاشی و سرامیک، چینی‌بهداشتی، سنگ‌های ساختمانی، محصولات بتنی و سایر مواد و صنایع معدنی غیر‌فلزی به خارج از کشور صادر شده است. طی مدت مورد بررسی کلیه گروه‌های کالایی نسبت به مدت مشابه سال قبل روند افزایشی داشته‌اند که از میان اقلام فوق بیشترین رشد ارزشی مربوط به شیشه ساختمانی و کمترین رشد مربوط به سایر مواد معدنی بوده است اما عمده دلایل افزایش صادرات در یک‌ماهه نخست سالجاری نسبت به مدت مشابه سال قبل رفع محدودیت‌های سختگیرانه تردد و صدور کالا فی‌مابین مرزهای کشور با کشورهای همسایه بوده است.
مشکلات خاص صادرات گروه‌ها و دلایل کاهش صادرات
براساس این گزارش در مقابل رشد صادرات گروه‌های متعدد صنعتی و معدنی، صادرات کنسانتره مس با کاهش مواجه بوده است. در یک ماه نخست سالجاری صادرات کنسانتره مس بالغ بر 206 هزار تن به ارزش 15 میلیون دلار گزارش شده است. به این ترتیب صادرات کنسانتره‌مس نسبت به دوره مشابه سال گذشته با کاهش30 درصدی در وزن و 19 درصدی در ارزش مواجه شده است.این گزارش همچنین نشان می‌دهد در گروه مواد و محصولات معدنی‌فلزی، بیشترین میزان کاهش مربوط به کنسانتره آهن و سنگ‌آهن است. اما مهم‌ترین دلایل کاهش صادرات در بخش معدنی فلزی ناشی از شرایط خاص حاکم بر بازارهای جهانی، محدودیت مشروط صادرات، کمبود ماده اولیه مورد‌نیاز و وضع عوارض بر صادرات است. این گزارش تا‌کید می‌کند، در سالجاری در پی وضع عوارض 25 درصدی بر صادرات سنگ و کنسانتره‌آهن و نیز رویکرد حمایت از تولید و صادرات محصولات با ارزش‌افزوده بالاتر به شکل سیاست‌های دستوری، روند صادرات آن به‌شدت رو به کاهش نهاده است.
عامل دیگری که منجر به کاهش صادرات این گروه شد، شرایط خاص حاکم بر بازارهای جهانی طی ماه‌های اخیر و کاهش تقاضای این نوع محصولات است. اما مانع بعدی در جریان کاهش صادرات، محدودیت مشروط صادرات فولاد و هر نوع فلز دیگر؛ تنها توسط تولیدکنندگان و نمایندگان رسمی آنها است که مجاز به صادرات هستند علاوه‌براین اولویت به تا‌مین نیاز داخل و عرضه محصولات در بورس‌کالا و ارائه گواهی ایفای تعهد عرضه در بورس،مجوز صادرات تولیدات فلزی محسوب می‌شود. این در حالی است که عرضه محصولات در بورس با وجود مشکلات تا‌مین مواد اولیه با قیمت تمام‌شده رقابتی موجب زیان عرضه‌کنندگان شده و صادرات با وجود این شرط مقرون‌به‌صرفه نخواهد بود. با توجه به این مشکلات، صادرات انواع محصولات تخت‌فولادی از سال98 با کاهش جدی همراه شده است.
این گزارش مهم‌ترین عامل کاهش صادرات کاتد طی 12 ماهه سالجاری در مقایسه با دوره مشابه سال98 را ریسک بالای انبارش محصول در بازارهای هدف (ترکیه و چین) به شمار می‌آورد. در نتیجه در سالجاری با توجه به شرایط سخت موجود به صادرات محموله‌های کوچک‌تر کانتینری اقدام شد.این گزارش تا‌کید می‌کند، با توجه به اجرایی شدن شیوه‌نامه جدید تنظیم بازار فولاد کشور، وضعیت صادرات فولاد به‌طور قطع تحت‌تا‌ثیر قرار خواهد گرفت و در نتیجه پیش‌بینی می‌شود روند صادرات این محصولات طی ماه‌های آتی چندان خوب نباشد.
