۸۹ درصد از کاربران با استفاده از وی‌پی‌ان به اینترنت بین‌الملل دسترسی دارند
رویکرد متفاوت در اینترنت
در روزهای اخیر فیلترینگ و محدودیت‌های گسترده اینترنتی، نهال نوپای اقتصاد دیجیتال کشور را به خزانی سرد مبتلا کرده است و تعداد استارت‌آپ‌هایی که اخبار و بیانیه‌هایی درباره تعدیل نیرو یا حتی توقف فعالیت خود منتشر می‌کنند، هر روز بیشتر می‌شود. با این همه در اواخر هفته گذشته مرکز ملی فضای مجازی گزارشی درباره آمارهای مربوط به کسب‌وکارهای دیجیتال منتشر و با استناد به آن اعلام کرد که 60 درصد از کسب‌وکارهای خرد در پلتفرم‌های داخلی فعالیت می‌کنند و تعداد کاربران پلتفرم‌ها و پیام‌رسان‌های بومی در یک ماه اخیر افزایش پیدا کرده است. با این همه بررسی‌های ساده میدانی و تطبیقی میان این آمار و آنچه در سطح جامعه جریان دارد، نشان از اختلافی آشکار دارد. از طرفی رشد چشمگیر میزان استفاده کاربران از ابزارهای فیلترشکن و وی‌پی‌ان در ماه‌های اخیر و از طرف دیگر آمارهایی که کسب‌وکارها و شرکت‌های مختلف از میزان ضررها و آسیب‌های ناشی از این محدودیت‌ها منتشر می‌کنند، تصویری متفاوت را به نمایش می‌گذارند.
نگرانی از عادی شدن محدودیت اینترنت
عصر روز سه‌شنبه هفته گذشته شورای عالی فضای مجازی در جلسه‌ای با حضور رئیس‌جمهور با توجه به افزایش حضور کسب‌وکارها در پلتفرم‌های داخلی، بر لزوم بهبود خدمات شبکه تاکید کرد. در این جلسه گزارشی از آخرین وضعیت توسعه شبکه ملی اطلاعات ارائه شد و اعضای شورا درباره وضعیت اقتصاد دیجیتال و چالش‌های آن صحبت کردند. این جلسه بر حمایت دولت از حضور کسب‌وکارها در پلتفرم‌های داخلی متمرکز بود و در همین راستا شورای عالی فضای مجازی در گزارشی تفصیلی به حضور 60 درصد از کسب‌وکارها روی 10 پلتفرم داخلی اشاره کرد. این جلسه در حالی با حضور ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور برگزار شد که درست یک روز پیش از آن اعضای اصناف فعال در حوزه فاوا در نامه‌ای از او خواسته بودند تا از همه اختیارات قانونی خود برای پایان محدودیت اینترنت استفاده کند. فعالان فاوا در این نامه با اشاره به تداوم شش هفته‌ای فیلترینگ پلتفرم‌های پرکاربر خارجی، اعلام کردند: «دسترسی به اینترنت برای قریب به 50میلیون نفر از مردم ایران مترادف دسترسی به شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها است و معیشت میلیون‌ها نفر به این ابزارها گره خورده که بخش مهمی از آنها کسب‌وکارهای کوچک خانگی و محلی هستند. طبیعی است که هرگونه فیلتر کردن یا ایجاد اختلال و محدودیت در دسترسی به اینترنت منجر به ایجاد اختلال در زندگی آحاد شهروندان شده و نارضایتی‌های جدی ایجاد می‌کند.» امضاکنندگان این نامه با تاکید بر اینکه تنها بخش اقتصاد کشور که در 10سال اخیر رشد پایدار دو رقمی داشته اقتصاد دیجیتال بوده است، اعلام کردند که بازیگران این صنعت حق دارند نگران عادی شدن اختلال و محدودیت در اینترنت و دیگر ابزارهای ارتباطی مانند پیامک باشند و اقتصاد دیجیتال بدون وجود زیرساخت اینترنت امن، پایدار و به‌صرفه معنا ندارد.
پیش از این و در دو ماه گذشته، فعالان صنعت فاوا، رئیس سازمان نظام صنفی رایانه‌ای، مدیران و کارشناسان حوزه فناوری اطلاعات کشور و همچنین جمعی از روزنامه‌نگاران و فعالان رسانه‌ای حوزه علم و فناوری هم در نامه‌هایی مجزا خواستار پایان محدودیت‌های اینترنتی و فضای مجازی شده بودند؛ اقداماتی که اگرچه تا حالا بی‌نتیجه مانده‌اند، اما نشان از نگرانی شدید نسبت به تداوم محدودیت‌های اینترنتی و فیلترینگ دارند. این در حالی است که در روزهای گذشته برخی از مقامات دولت از جمله رئیس سازمان پدافند غیرعامل کشور، به دائمی بودن فیلترینگ پلتفرم‌های خارجی محبوب و پرکاربر به دلایل امنیتی اشاره کرده و همزمان کاربران و کسب‌وکارها را به استفاده از پلتفرم‌ها و پیام‌رسان‌های بومی ترغیب کرده‌اند. با این همه سخنگوی دولت روز پنج‌شنبه و در جمع دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد، تاکید کرده است که مراجع امنیتی به دلیل اقدامات تروریستی اینستاگرام و برای حفاظت از حقوق مردم مجبور بودند این اقدام موقتی را انجام دهند. در این نشست علی بهادری‌جهرمی، درباره فیلترینگ اینستاگرام و برخی شبکه‌های اجتماعی گفت: «در ایام انتخابات، من در مقطعی گفتم آقای رئیسی و دولتش نگاهی به فیلترینگ اینستاگرام ندارد، ولی در این مدت شکایات زیادی از کلاهبرداری‌ها در اینستاگرام شده بود. نهادهای امنیتی ذی‌صلاح در مقطع موقتی کنونی به دلیل اقدامات تروریستی، اینستاگرام را فیلتر کرده‌اند.»
کوچ دستوری در نبود اعتماد لازم
مرکز ملی فضای مجازی در گزارش اخیر خود تاکید کرده است که بیش از یک میلیون کسبوکار خرد در سکوهای داخلی مشغول به فعالیت هستند و 23 میلیون کاربر یکتا هم در شبکه‌های اجتماعی داخلی عضو شده‌اند. این آمار در حالی منتشر شده‌اند که گزارش اخیر «نوین هاب» از نابودی کسب‌وکارهای آنلاین با تداوم محدودیت‌های اینترنتی خبر می‌دهد. بر اساس این گزارش، بیش از یازده میلیون ایرانی از طریق شبکه‌های اجتماعی امرار معاش می‌کنند و از این میان درآمد 9 میلیون نفر به‌طور مستقیم به اینستاگرام وابسته است. این گزارش همچنین تاکید می‌کند که تنها 19 درصد از کسب‌وکارهای آنلاین در خارج از فضای اینستاگرام فروشگاه دارند. نکته جالب توجه در گزارش اخیر نوین هاب، میزان قابل توجه کالاهای ایرانی است که بر بستر اینستاگرام به فروش می‌رسند و به این ترتیب فیلترینگ اینستاگرام می‌تواند بر تولید داخلی هم تاثیر مستقیم داشته باشد. طبق آمار نوین‌هاب، 71 درصد از کالاهای مبادله شده در اینستاگرام تولید داخلی هستند و از این میان 10 درصد کالاهای صنایع دستی و تولید بومی به حساب می‌آیند.
با این همه ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای عالی فضای مجازی، در حاشیه جلسه اخیر این شورا به میزان افزایش تحویل بسته‌های پستی نسبت به ماه شهریور به عنوان شاخصی ناظر بر رونق اقتصاد دیجیتال اشاره کرد و گفت: «در این جلسه شاخص‌هایی از قبیل تحویل بسته‌های پستی بررسی شد که حکایت از رشد قابل توجه نسبت به مرداد و شهریور داشت و نشان‌دهنده بازگشت رونق اقتصادی دیجیتال در حوزه کسبوکار خرد و فضای مجازی بود.» این در حالی است که مدیرعامل شرکت پست بعد از گذشت تنها دو هفته از آغاز محدودیت‌های اینترنت و فیلترینگ اینستاگرام و واتس‌اپ اعلام کرد که درآمد این شرکت تا یک‌سوم کاهش پیدا کرده است. محمود لیایی با اشاره به تلاش مدیران از سال‌های گذشته برای تشویق کسب‌وکارها به استفاده از پلتفرم‌های داخلی گفته بود که کاهش یک‌سومی درآمدهای شرکت پست در طول دو هفته ابتدای فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی پرطرفدار، نشان می‌دهد که یک‌سوم مرسوله‌های پستی و معاملات از طریق اینترنت بین‌الملل و پلتفرم‌های خارجی انجام می‌گرفته است.
تاکید اعضای شورای عالی فضای مجازی بر استفاده بیشتر از پلتفرم‌های داخلی، صیانت از حریم خصوصی و امنیت اطلاعات کاربران در این پلتفرم‌ها، در حالی است که به عقیده بسیاری از کارشناسان، کاربران و کسب‌وکارها همچنان نسبت به امنیت، قابلیت‌های کاربردی و ظرفیت مورد نیازشان، اعتماد کافی به پلتفرم‌های بومی و سکوهای داخلی ندارند. از طرف دیگر، پافشاری‌های مکرر مقامات دولتی از جمله وزیر ارتباطات بر مهاجرت به پلتفرم‌های بومی و ارائه بسته‌های حمایتی و تشویقی به کسب‌وکارها برای استفاده از سکوهای داخلی، در حالی ادامه دارند که یک عضو سازمان نصر تهران به تازگی تاکید کرده است که کوچ دستوری به پیام‌رسان‌های داخلی میسر نیست. علی توسلی، عضو کمیسیون اینترنت و انتقال داده سازمان نصر تهران با تاکید بر اینکه مساله اعتمادسازی برای پیام‌رسان‌های داخلی نیاز به نگاه جامعه‌شناسانه‌تری دارد، به خبرگزاری سیتنا گفت: «کوچ مردم به نرم‌افزارهای داخلی را به شکل دستوری نمی‌توان انجام داد.»
اقبال وی‌پی‌ان‌ها
اصرار بر امکانات و ظرفیت کافی پلتفرم‌های بومی و پیام‌رسان‌های داخلی توسط مقامات دولت در حالی ادامه دارد که رشد نجومی استفاده از ابزارهای فیلترشکن و وی‌پی‌ان، گواهی بر تمایل غالب کاربران و کسب‌وکارها به استفاده از پلتفرم‌ها و پیام‌رسان‌های مسدود شده است. حتی بررسی آمارها و نمودار‌های ارائه شده در سایت «کلود فلیر» هم که یکی از بزرگ‌ترین شبکه‌های تحویل محتوا یا CDN در جهان است، نشان می‌دهد که میزان استفاده کاربران ایرانی از وی‌پی‌ان بسیار زیاد است. به استناد آمار این سایت، استفاده از ابزارهای فیلترشکن و وی‌پی‌ان بعد از آغاز محدودیت‌های اینترنتی و فیلترینگ، به‌طور چشمگیری افزایش پیدا کرده است. بر این اساس، در حال حاضر 2/ 89 درصد از کاربران ایرانی با استفاده از وی‌پی‌ان به اینترنت بین‌الملل دسترسی دارند.
این در حالی است که بسیاری از کارشناسان و فعالان حوزه آی‌تی در ماه‌های اخیر به رشد استفاده از وی‌پی‌ان توسط کاربران و کسب‌وکارها اشاره کرده‌اند. در همین راستا رئیس کمیسیون ساخت مراکز داده سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران هم گفته است که فیلترینگ اینترنت، کاربران را به خرید وی‌پی‌ان و اینترنت ماهواره‌ای سوق داده. محمد دین محمد آذری در این مورد به خبرگزاری سیتنا گفت: «به این ترتیب عملا اهداف مورد نظر از پیاده‌سازی شبکه ملی اطلاعات با دور زدن این شبکه محقق نشده است. همزمانی فیلترینگ با تبعیض اجرای آن در میان اپراتورها، محدودیت در منابع زیرساخت مراکز داده و کیفیت عملکرد اپلیکیشن‌های بومی، دسترسی به فیلترشکن و اینترنت ماهواره‌ای استارلینک، رکود کسب‌وکارهای اینترنتی، ریزش فاحش ریال، زوال اقتصادی و کاهش ظرفیت پذیرش مردم، همه و همه در کنار هم شرایط پیچیده و مبهمی را ایجاد کرده است.» حالا کاربران در حالی به استفاده از پلتفرم‌های داخلی و پیام‌رسان‌های بومی ترغیب می‌شوند که اتفاقات مختلفی مانند بسته شدن کانال بعضی کسب‌وکارها یا حتی اشخاصی از جمله مدیرمسوول سابق موسسه کیهان توسط همین پیام‌رسان‌ها، مهر تاییدی بر این بی‌اعتمادی می‌زنند.
