وی برخلاف تعدادی از فعالان و پژوهشگران عرصه تاریخ و علوم اجتماعی که کارشان محدود به جمع‌آوری اطلاعات و عرضه آنها به علاقه‌مندان است، در این مرحله متوقف نشده است و جسارت و توانایی طرح نظریه‌های منحصر به فرد و تحلیل‌های خاص خود را دارد. برای کسانی که آثاری همچون «اقتصاد سیاسی ایران: از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی» را از دکتر همایون کاتوزیان مطالعه کرده‌ و می‌کنند، تنها اطلاعات بعضا ناب و دست اول عرضه‌شده در اثر، جذاب نیست. آنچه خواننده را به مطالعه کتاب‌ها و همچنین، مقالات متعدد وی تشویق می‌کند، اولا، تحلیلی مستحکم و مستند به اسناد قابل ارائه و ثانیا، جسارت در طرح نظریاتی همچون «استبداد تاریخی ایران»، عرضه کردن اسناد اثبات‌کننده این نظریات و ابرام منطقی بر موضوع این نظریه‌هاست. با اینکه اقتصاد رشته تخصصی دکتر همایون کاتوزیان محسوب می‌شود، اما رویکرد وی در نگارش آثارش، بیشتر سمت و سویی تاریخی به خود گرفته است. او به تمام مباحثی که به نوعی، با وقایع یا شخصیت‌های تاریخ معاصر ایران ارتباط دارند، علاقه‌مند است.

این موضوع را می‌توان از انبوه مقالات تحقیقی و کتاب‌هایی که در این عرصه به رشته تحریر درآورده است، دریافت. در یکی از مشهورترین آثار وی، یعنی کتاب «اقتصاد سیاسی ایران: از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی»، با وجود رویکرد جدی و استادانه نگارنده به سمت و سوی مباحث اقتصادی، مسائل تاریخی و سیاسی نیز، عمیقا مورد توجه قرار گرفته است و دکتر همایون کاتوزیان، حتی از درج مشاهدات عینی خود از شرایط اقتصادی ایران دوره پهلوی دوم، به ویژه شرایط بغرنج حاشیه‌نشینان شهر شیراز در زمان برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ ساله و تاثیری که این شرایط بر روند سقوط و اضمحلال رژیم پهلوی داشته، خودداری نکرده است. شیوه وی در ارائه مطالب، چه در مقالات و چه در کتاب‌ها، شیوه‌ای دلچسب و به دور از تکلف‌هایی است که افراد را از مطالعه آثار مربوط به تاریخ، اقتصاد و سیاست، گریزان می‌کند. دکتر محمدعلی همایون کاتوزیان، مُبدع نظریه «استبداد ایرانی» در عرصه جامعه‌شناسی تاریخی است. وی در یادداشت کوتاهی که در مردادماه سال۱۳۷۱ به رشته تحریر درآمده و در بخش نخست کتاب

«استبداد، دموکراسی و نهضت ملی» منتشر شده، به‌طور خلاصه، به شرح این نظریه پرداخته است.

 به نقل از مقاله‌ای به قلم  جواد نوائیان رودسری

منبع: رسانه تحلیلی دانشگاه علامه طباطبایی