یک جنبش کاملا شهری

پس از صدور فرمان عدالت‌خانه، دولت که در رأس آن شخص عین‌الدوله قرار داشت، با تمام قوا، سعی در مقابله با خواسته‌های متحصنان کرد. او با توسل به ابزارهای گوناگون تلاش کرد تا در برابر انقلابیون ایستادگی کند. البته این نکته را هم اضافه می‌کنیم که وی با بخشی از درخواست‌ها که عملا چندان بر منافعش لطمه نمی‌زد و اقتدارش را خدشه‌دار نمی‌کرد، موافقت کرد.

 مثلا علاءالدوله، حاکم تهران را از سمتش عزل کرد و نیرالدوله را که به مراتب از علاءالدوله مستبدتر بود، به فرمانداری تهران گمارد. درنهایت، پس از اتفاقات و سرکوبگری‌های دولت در پی عملی نشدن خواسته‌های متحصنان در عبدالعظیم پس از گذشت هشت ماه، علما به قصد عزم به عتبات در قم متحصن شدند؛ تجار، صاحبان اصناف و طلاب حوزه‌های علمیه، به سفارت انگلیس در باغ قلهک متحصن شدند. از وقایع آن روزها این‌گونه برمی‌آید که مطالبات متحصنان سیری تکاملی را طی کرده است که نهایتا همه خواسته‌ها حول یک خواسته یعنی برپایی مجلس شورای ملی جمع می‌شود. ناصرتکمیل همایون، انقلاب مشروطیت را یک جنبش کاملا شهری می‌داند و کوشندگان در این جنبش را شهرنشینان به‌ویژه ساکنان شهرهای بزرگ و پایتخت قلمداد می‌کند. او در یک تقسیم‌بندی، گروه‌های مختلف شرکت‌کننده در این واقعه را در پنج دسته مجزا جای می‌دهد. از نظر او توده های ایلی و روستایی در جریان نهضت قرار نداشتند؛ اما ضد نهضت هم نبودند و بعضا مشروطه‌خواهی را به نفع خود، منطقه‌شان و کشور می‌دانستند و به‌دلیل هماهنگی با دیانت به آن دلبستگی نشان می‌دادند؛ اما آنچه آشکار است سه گروه عمده روحانیان، تجار و روشنفکران، نقش موثری در پیروزی جنبش مشروطه داشتند.