نقش موثر ارامنه در انقلاب مشروطه
مبارزان ارامنه در دوران مشروطه
کتاب‌های آموریان که در ارتباط با ارمنیان و نهضت مشروطه ایران نگاشته شده، دارای بار تاریخی و علمی فراوان در بازگویی و ثبت بخشهایی از تاریخ مشروطیت ایران و همکاری ارمنیان در طی این مبارزات است. علت این امر را میتوان اشراف نویسنده بر تاریخ فدراسیون انقلابی ارمنی، داشناکسوتیون و آگاهی کامل او از تاریخ ارمنیان در ایران و نیز ارائۀ بخشهایی از رویدادهای این واقعه بر مبنای مستندات و مدارک متقن دانست. نخستین کتاب آموریان که درباره چگونگی حضور ارمنیان در نهضت مشروطیت است،
در ۱۳۲۸خ/ ۱۹۴۹م با عنوان «فدراسیون انقلابی ارمنی، داشناکسوتیون» به زبان ارمنی و در چاپخانه آلیک منتشر شد. این کتاب مشتمل برمطالبی درباره چگونگی ورود این فدراسیون به ایران و گسترش آرا، اندیشه ها و اهداف آن در بین ایرانیان ارمنی، توصیف فعالیت‌های فرهنگی، آموزشی، اجتماعی و مختصری از همکاریهای ارمنیان در روند مشروطه‌خواهی ایران است. آموریان برای نگارش این کتاب از شماری از منابع ارمنی بهره برده که به شرح رویدادها و شرح حال چهره‌های تاثیرگذار پرداخته‌اند؛ اما آنچه کتاب وی را در زمینه تاریخ‌نگاری این دوره، به اثری قابل تامل بدل می‌سازد، ثبت خاطرات و اطلاعات شماری از افراد حاضر در روند رویدادها و مبارزات مشروطه‌خواهی ایران در فاصله سال‌های ۱۹۱۸ـ ۱۸۹۰ م است که به لحاظ تاریخ شفاهی این دوره در نوع خود بی‌نظیر است. پس از آن، آموریان کتاب دیگری با عنوان «فدراسیون انقلابی ارمنی، داشناکسوتیون، یپرم، نهضت مشروطیت ایران» نوشت که اثری پربار و جامع بود و به سبب ارائه اسناد ارمنی مربوط به چگونگی همکاریهای ارمنیان با نهضت مشروطه‌خواهی ایران اثری بدیع محسوب می‌شد. مولف در فاصله زمانی نه چندان دوری از این حادثه تاریخی اقدام به ثبت رویدادها و تبیین نقش و تاثیر چهره‌های حاضر در روند وقایع آن دوره کرده است. ازاین‌رو، میتوان این اثر را در ردیف یکی از مآخذ برجسته و درخور تاریخ نگاری این دوره قرار داد که به یقین حوادث و حتی، شاید ناگفته‌هایی از این حادثه تاریخی را بر مبنای مستندات و روش‌های علمی به گونه‌ای شایسته روایت کرده است. آموریان تا پایان ۱۳۵۱خ/ ۱۹۷۲م موفق شد رونوشتی از ۲۴۰۰سند مربوط به همکاریهای ارمنیان با نهضت مشروطه‌خواهی ایران را از بایگانیهای گوناگون گردآوری کند. او ماه‌ها وقت خود را صرف بررسی این اسناد و طبقه‌‌بندی آنها کرد و فهرستی از آنها فراهم آورد که به او در نگارش و بازگویی رویدادها با توجه به ترتیب زمانی وقوع آنها کمک می‌کرد. بسیاری از این اسناد به چگونگی همکاری ارمنیان با مشروطه‌خواهان ایران، تحت تشکل فدراسیون انقلابی ارمنی داشناکسوتیون اختصاص داشت.
بنابراین مجموعه اسناد مولف را به این جهت سوق داد که کتاب خود را در محدوده اسناد گرد‌آوری‌شده موجود به نگارش در آورد که از صحت و قطعیت تاریخی کافی برخوردار بودند. البته آن‌چنان‌که خود مولف در مقدمه اثر بر آن تاکید کرده، وی در روند جست‌وجوی اسناد به این نتیجه رسیده که مبارزان ارمنی فدراسیون انقلابی ارمنی، داشناکسوتیون منسجم‌‌ترین، نزدیک‌ترین و موثرترین همکاری‌ها را با مشروطه‌خواهان ایرانی داشته‌اند. بنابراین توصیف اهم وقایع مربوط به چگونگی همکاری ارمنیان با نهضت مشروطیت ایران را در ذیل همکاریهای این حزب قرار داده است. در ۱۳۲۳ق / ۱۹۰۶م گروه‌های فدراسیون انقلابی ارمنی، داشناکسوتیون مستقر در تبریز و گیلان، به سازمان مرکزی فدراسیون پیشنهاد دادند تا مبارزان ارمنی به نهضت مشروطه‌خواهی ایران بپیوندند و با مبارزان این نهضت همکاری کنند. این پیشنهاد در مجمع عمومی حزب مورد بررسی قرار گرفت و با کلیت آن موافقت شد. نامه کمیته فدراسیون انقلابی ارمنی، داشناکسوتیون در گیلان به رفیق یپرم ۲۲ژانویه۱۹۰۹م «…شرکت ایرانیان ارمنی و حضور شما در ارتباط با مبارزات شکل‌گرفته موجود امری بایسته و ضروری است که به شما محول می‌‌شود تا به هر طریق ممکن در جهت به ثمر رسیدن این امر و تثبیت آن تلاش کنید. با توجه به شرایط و اوضاع پیرامون موجود امیدواریم که وظیفه محول‌شده به شما با موفقیت به انجام رسد. درباره چگونگی تهیه تسلیحات مورد نیاز کمیته مزبور با در نظر گرفتن شرایط موجود توان مالی خود را به این امر اختصاص و آن را دراختیار شما قرار خواهد داد تا آنچه را که لازم است انجام دهید. درخصوص این امر تصمیم داریم که از ارمنیان توانگر این منطقه نیز مبالغی به صورت قرض دریافت کنیم. به محض رسیدنتان به باکو محل اقامت خود را به ما اطلاع دهید تا مبلغ تهیه‌شده را برایتان بفرستیم. به کمیته آنجا نیز اطلاع داده‌‌ایم تا نقدینگی مذکور را در قبال دریافت رسید به شما تحویل دهند.» بر اساس اسناد و مدارک موجود، یپرم در انجام وظایف محول‌شده بسیار جدی و مصر بود. او در مسیر به سرانجام رساندن مسوولیت سنگینی که بر دوش داشت از هیچ تلاشی خودداری نکرد. پاره‌ای از این اسناد به خوبی آرا و اندیشه‌های وی را در همکاری با نهضت مشروطه‌خواهی ایران آشکار می‌سازد. بخشی از عقاید یپرم و برداشت‌های شخصی او از نهضت مشروطیت ایران و تبیین همکاری ارمنیان با این نهضت را میتوان در متن یکی از سخنرانی‌‌های او یافت. یپرم این سخنان را در ژانویه۱۹۱۰م بنا به درخواست حاضران در مجلسی دوستانه در تبریز ایراد کرده است. در این مجلس، سردار بهادر، شماری از روسای بختیاری و جمعی از مبارزان ارمنی و گروهی از جوانان حضور داشته‌اند: «...زمانی که نهضت مشروطیت در بدو شکل‌گیری خود بود، تعداد اندکی وجود داشتند که با آگاهی تمام روحیه استقامت و مبارزه را بروز می‌دادند. امروز، چه کسی می‌تواند انکار کند که شمار این افراد به صدها و هزاران نفر رسیده، افرادی که گل‌های نوشکفته ایران نوین و در عین حال ترجمان گروه‌های مبارز حاضر در صحنه هستند …»
از مقاله‌ای به قلم آرپی مانوکیان
