ولیعهد؛ مترسک سر جالیز!

آذربایجان چون مقر ولیعهد و مهم‌ترین و پرجمعیت‌ترین ایالت ایران بود، دولت در آنجا دو جور پیشکار می‌فرستاد. یکی پیشکار کل که در حقیقت قائم مقام ولیعهد بود وکارهای عمومی ایالت را اداره می‌کرد و لقب قائم‌مقام از همین راه ایجاد شده و دیگری پیشکار مالیه که کار دادوستد و محاسبه مالیاتی را از روی کتابچه دستورالعمل ارسالی از مرکز عهده می‌کرد. بی‌کفایتی مظفرالدین‌میرزا هم در ایجاد پیشکاری کل که گاهی صاحب اختیار آذربایجانش هم می‌گفتند بی‌مداخله نبوده است؛ زیرا این شاهزاده با داشتن مقام شامخ ولایتعهدی این‌قدر بی‌حال بود که همیشه باید یکی از رجال یا شاهزادگان درجه اول کشور را مانند مویدالدوله، نصرت‌‌الدوله، معزالدوله، صاحب‌دیوان، محمد رحیم‌خان علاء‌الدوله و حسنعلیخان امیر نظام به سمت پیشکاری او بفرستند والا کار ایالت می‌خوابید.

عبدالله مستوفی (۱۲۵۵ - تهران ۱۳۲۹)

بنابراین حضرت اقدس ولیعهد جز اسم بی‌رسم و مترسک سر جالیز چیز دیگری نبود و حکومت با پیشکار کل و کار مالیه با پیشکار مالیه بود. اسم پیشکار برای متصدی مالیات در چهار ایالت ایران از آذربایجان به ایالت دیگر فارس و خراسان و کرمان سرایت کرده است والا می‌دانیم که در همه‌جا وزیر حاکم یا والی کارهای مالیاتی را هم اداره می‌کرده است. البته در خراسان هم این‌کار در این اواخر معمول شده بود که گذشته از وزیر یک‌نفر پیشکار مالیه هم می‌فرستادند. چنان‌که حاجی‌میرزا محمدرضا مستشار الملک که بعدها به مؤتمن‌السلطنه ملقب شد، چند سالی به سمت پیشکار مالیه در خراسان بود تا وقتی که میرزا عبدالوهاب‌خان آصف‌الدوله به ایالت خراسان منصوب شد و با وزیرش میرزا شفیع‌خان که در همین سفر لقب مستشارالملکی گرفت کار مالیاتی را هم عهده‌دار و پیشکاری مالیه در خراسان ملغی شد.

باری، میرزا حسن‌خان از ١٢٦٩ تا سال١٢٩٦ که بدرود زندگی گفت جز دو سه سالی که در خلال این مدت حاکم قم شد، همواره در آذربایجان به سمت پیشکاری مالیه برقرار بود فقط گاهی برای گذراندن حساب‌های سنواتی خود به تهران می‌آمد و بعد از چندی به محل ماموریت خود برمی‌گشت. به‌همین جهت در تهران خانه بزرگی که درخور او باشد، نداشت فقط در آخر کوچه در بیرونی خانه‌های ما خانه مختصری داشت که هر وقت به تهران می‌آمد در آن منزل اختیار می‌کرد.