آمریکا و انقلاب مشروطه ایران
رویکرد غیردوستانه
مورگان شوستر، خزانه دار مالی و همکاران او
دولت آمریکا نیز سیاست بی طرفی را رعایت می کرد پیرسون، سفیر وقت آمریکا در ایران با آنکه معتقد بود که حکومت مشروطه مناسب مردم بی‌سواد و فقیر ایران نیست ولی پس از آنکه تحصن مشروطه خواهان به موفقیت انجامید، در یکی از گزارش‌های خود به وزارت خارجه آمریکا نوشت: در ادامه مبارزه فعلی طبعا علاقه و همدردی شیفتگان آزادی را در سراسر جهان جلب خواهد کرد. پس از چند ماه دیگر که مجلس شورای ملی در ایران دایر شد، پیرسون اظهارنظر کرد «چه بسا فریاد زنده باد آزادی ملت‌ها که از کشور کهنسال ایران برخاسته در سراسر دنیا طنین انداز شود.» جان جکسون، سفیر بعدی و جانشین پیرسون عقیده داشت که پیروزی مشروطه‌خواهان سبب خواهد شد که مبارزه بین حکومت و مردم تشدید شده و زمینه دخالت دولت‌های خارجی را فراهم سازد که در نهایت به تضعیف استقلال ایران خواهد انجامید. در گزارش جکسون به وزارت خارجه آمریکا در بحبوحه انقلاب مشروطه، می‌توان نظر غیردوستانه او نسبت به مشروطه‌خواهان را کاملا حس کرد.
درباره وضع فعلی ایران، باوری از این بالاتر نیست که از وجود یک روح ملی صحبت به میان آید و با آنکه گفته شود که ملتی برای فرم دموکراتیک، از روی فهم و بصیرت و با حفظ نظم و آرامش قیام کرده و دست به انقلاب عمومی زده است. زیرا در ایران هنوز روح ملی وجود ندارد و این قیام هم نه از روی تشخیص و ادراک بوده و نه جنبه عمومی دارد و نه در جریان آن نظم رعایت شده است.
حال به موضوع بی‌طرفی و عدم دخالت آمریکا در جریان قیام مشروطه می‌پردازم. وزارت خارجه آمریکا سعی می‌کرد که حتی‌الامکان بی‌طرفی خود را حفظ کند و لذا حتی از حمایت معنوی مشروطه خواهان نیز خودداری می‌کرد. روش وزارت خارجه آمریکا با سیاست خارجی جدید و فعال مکینلی و روزولت، دو رئیس جمهور آمریکا در تضاد بود. حکومت آمریکا در گذشته نشان داده بود که به دخالت در امور بین‌الملل دور علاقه‌ای ندارد؛ ولی نشانه‌هایی به چشم می‌خورد که حاکی از همدردی با جنبش‌های دموکراتیک ملی در یونان، فرانسه مجارستان و ایرلند بود، چند مورد از اجرای سیاست بی‌طرفی آمریکا در قبال مشروطه‌خواهان در زیر می‌آید.
۱- هنگامی که تبریز گرفتار جنگ داخلی بود و آمریکایی‌های مقیم آن شهر تامین جانی و مالی نداشتند. انقلابیون یکی از مستخدمان کنسول در تبریز را کتک زدند. کنسول برای اینکه این حادثه تکرار نشود نامه اعتراض‌آمیزی به کمینه انقلابی تبریز فرستاد. وزارت خارجه آمریکا کنسول مزبور را به خاطر این کار ملامت کرد؛ زیرا این مکاتبه به معنای ضمنی شناسایی نظم نوین از جانب آمریکا بود.
۲- موقعی که محمدعلی‌شاه قصد انحلال مجلس شورای ملی را داشت و سفیران روسیه و انگلیس به شاه توصیه کرده بودند از مشروطه‌خواهان جانبداری کند. جکسون درخصوص روش شخص خودش نسبت به مشروطه‌خواهان از وزارت خارجه کشورش کسب تکلیف کرد. آن وزارت‌خانه نیز فورا نامه زیر را برای او فرستاد «دولت آمریکا نمی‌تواند جنبش‌های مخرب و هرج و مرج‌طلبانه را مورد بررسی و شناسایی قرار دهد مگر آنکه رهبران این نهضت‌ها عملا قدرت را در دست گرفته و چرخ‌های حکومت را با جلب رضایت مردم به گردش درآورند و قادر به انجام تعهدات بین‌المللی خود باشند. بنابراین شما، نه با توصیه، نه به هیچ وسیله دیگر، در این امر دخالت نکنید.»
ماجرای باسکرویل: دخالت هووارد باسکرویل آمریکایی به سود مبارزات انقلابی مردم تبریز و کشته شدن او نمونه بارزی از سیاست بی‌طرفی و عدم دخالت آمریکا در قیام مشروطه است. باسکرویل یک جوان ۲۵ساله آمریکایی بود که پس از اتمام دانشگاه پرینستون برای تدریس زبان انگلیسی در «ممور بال اسکول» متعلق به مبلغان مذهبی آمریکا به تبریز رفت. هنگام ورود او به تبریز، این شهر سرشار از جوش و خروش انقلابی بود و لذا این جوان پاکدل به آزادی ایران دلبستگی پیدا کرد و تعلیمات نظامی را به گروهی از جوانان تبریز ارائه کرد. کنسول آمریکا از فعالیت باسکرویل آگاه شد و او را تهدید کرد؛ ولی باسکرویل به این تهدیدات وقعی ننهاد و به کار خویش ادامه داد و در روز دوشنبه ۲۸ربیع‌الاول۱۳۲۷ق. در جنگ با قوای دولتی به قتل رسید و در گورستان آمریکایی‌ها دفن شد.
نکته جالب درباره باسکرویل این است که وزارت خارجه آمریکا، هیات مرکزی میسیون‌های خارجی در نیویورک را تحت فشار قرار داد تا باسکرویل را از ایران فراخواند. وزارت خارجه در نامه‌اش به هیات مزبور چنین نوشت: «باسکرویل در ردیف انقلابیون ایران قرار گرفته و با این عمل خود، منافع آمریکا و میسیون کلیسای پرسبترین را به مخاطره انداخته است.» میسیون سعی کرد باسکرویل را منصرف کند و چون نتوانست این کار را انجام دهد و باسکرویل از مقام معلمی استعفا کرد. میسیون مزبور در پاسخ وزارت خارجه آمریکا نوشت: «میسیونرهای ما، خودشان را از درگیری در چنین مسائلی کاملا دور نگه داشته‌اند و متاسفیم که یک آموزگار این چنین گمراه شده است.»
نقش مورگان شوستر در تاریخ ایران
ویلیام مورگان شوستر، نخستین کارشناس مالی آمریکایی است که بنا به دعوت دولت ایران به کشور ما آمد و مقام خزانه‌دار کل (رئیس کل مالیه) را با اختیارات وسیعی عهده‌دار شد. او در مدت نزدیک به ۹ماه (از ۱۲جمادی‌الاولی۱۳۲۹ تا ۲۱محرم۱۳۳۰ق. برابر با ۱۲مه۱۹۱۱ تا ۱۱ژانویه۱۹۱۲) اصلاحات و تغییراتی در نظام مالیه و گمرکات ایران داد که در عمل با مخالفت شدید روسیه تزاری و انگلیس روبه‌رو شد و سرانجام براثر فشار دو دولت مزبور ناگزیر به ترک ایران شد. حضور شوستر در ایران موجب بروز یک رشته حوادث مهم داخلی شد. بنابراین کاملا بجا خواهد بود که نقش شوستر در تاریخ ایران را از جهات مختلف مورد بررسی قرار دهیم تا ماهیت ماموریت و عملکرد وی در کشور ما روشن شود.
علل استخدام شوستر: پس از خلع محمدعلی‌شاه از مقام سلطنت و آغاز پادشاهی احمدشاه خردسال، عضدالملک نایب‌السلطنه شد. چند ماه بعد که عضدالملک درگذشت، ناصر الملک جانشین او شد. ناصرالملک درصدد برآمد که برای سر و سامان دادن به اوضاع نابسامان مالی کشور مبادرت به استخدام مستشاران خارجی کند. با توجه به خاطرات بدی که مردم ایران از مستشاران اروپایی داشتند، مجلس شورای ملی درصدد برآمد از وجود مستشاران مالی آمریکا استفاده کند؛ زیرا تصور می‌شد که اتباع آمریکایی از آلودگی‌های اخلاقی اروپاییان به دور هستند و علاوه بر آن، دولت آمریکا نیز تا آن زمان، سابقه هیچ نوع سیاست استعماری را در ایران نداشت.
شوستر در اثر خود به نام «اختناق ایران» می‌نویسد که دولت روسیه تزاری با استخدام مستشاران مالی آمریکایی توسط ایران قویا مخالف بود و حتی سفیر روسیه در واشنگتن به وزارت خارجه آمریکا اظهار کرد که اعزام مستشاران مزبور بر خلاف عقل و منطق و مقایر با دوستی آمریکا و روسیه است. وزارت امور خارجه آمریکا پاسخ داد که تاکنون «پیشنهادی از طرف ایران در این مورد دریافت نکرده است و هر وقت پیشنهاد کردند، در این باب تامل خواهد کرد.»
شوشتر می‌نویسد که وزارت خارجه آمریکا نظر دولت انگلیس را نیز جویا شد و آنها جواب دادند: «سابقا این محل توجه و ملاحظات دولت انگلیس بود؛ ولی اکنون نیست.» بنابراین مخالفت روس‌ها نمی‌توانست عملا به جایی برسد؛ زیرا نمی‌خواستند آشکارا با استخدام مستشاران مالی آمریکا برای دولت مخالفت کنند و در عین حال از دیپلماسی پشت پرده نیز به جایی نمی‌رسیدند. استخدام شوشتر و هیات همراه او طی یک رشته مکاتبات میان مقامات ایرانی و آمریکایی صورت گرفت. حسینقلی‌خان، نواب وزیر امور خارجه ایران در تاریخ ۲۲ذی‌حجه۱۳۲۸ق. (۲۵دسامبر۱۹۱۰) تلگرافی به سفیر ایران در واشنگتن فرستاد و به او دستور داد که ضمن تماس با وزارت خارجه آمریکا، موضوع استخدام یک کارشناس مالی آمریکایی برای تصدی مالیه ایران و کارکنان مورد نیاز او را عنوان کند. وزارت خارجه آمریکا نیز مورگان شوستر را معرفی کرد.
بنابر نوشته «فرهنگ اعلام و بستر» مورگان شوستر در رشته حقوق و اقتصاد تحصیل کرده و قبل از اعزام به ایران مدیر یک شرکت بازرگانی و ناشر یک مجله اقتصادی بوده است. شوستر و هیات همراه او، به مدت سه سال توسط دولت ایران استخدام شدند. آبراهام ویلسون در کتاب روابط سیاسی ایران و آمریکا می‌نویسد: شوستر ۳۵ساله قبلا در واشنگتن وکیل و از سال ۱۸۹۹ تا ۱۹۰۵ در اداره گمرکات فیلیپین و کوبا خدمت کرده و از ۱۹۰۶ تا ۱۹۰۸ رئیس تعلیمات عمومی فیلیپین بوده است.
مجلس شورای ملی در تاریخ دوم صفر۱۳۲۹ق. (۲ فوریه ۱۹۱۱) قرارداد استخدام شوستر را تصویب کرد. هیات شوستر شامل افراد زیر بود: ١- مورگان شوستر رئیس هیات و خزانه‌دار کل. ٢- چارلز مکاسکی، ممیز مالیات ایالات. ٣- رالف هیلز، محاسب کل. ۴- بروس دیکی مسوول قسمت عواید. ۵- کرنز رئیس قسمت عوارض. شوستر و همراهانش در تاریخ ۱۲جمادی‌الاول۱۳۲۹ق. (۱۲ مه ۱۹۱۱) وارد تهران شدند و کار خود را آغاز کردند.
نگاهی به فعالیت‌ها و عملکرد اقتصادی شوستر
هنگام آغاز تصدی شوستر در مقام خزانه‌داری کل، سوای نظام نابسامان مالی ایران، وام‌های کلانی از دولت‌های روسیه و انگلیس گرفته شده بود و آخرین وام نیز پنج روز پیش از ورود شوستر به ایران، توسط مجلس شورای ملی تصویب شده بود. شوستر پس از بررسی اوضاع مالی ایران از دولت و مجلس تقاضای اختیارات قانونی کرد. مجلس نیز در ۱۵جمادی‌الثانی۱۳۲۹ لایحه دولت را تحت عنوان «قانون تشکیل ترتیبات مالی ایران» در دوازده ماده تصویب کرد. مواد اول و پنجم این قانون، تمام امور مالی کشور را کاملا در اختیار خزانه‌داری کل قرار می‌داد. شوستر برای وصول صحیح مالیات‌ها، مبادرت به تاسیس «ژاندارمری خزانه» (قرا سواران مالیه) کرد که تعداد پرسنل آن به ۱۱۲۹ نفر می‌رسید. سرگرد استوکس انگلیسی را برای فرماندهی آن در نظر گرفت؛ ولی دولت بریتانیا که مایل نبود موجبات رنجش روس‌ها را فراهم سازد، مانع استخدام استوکس توسط شوستر شد. اقدامات شوستر در مدت نزدیک به ۹ماهی که خزانه‌دار کل ایران بود، در زیر می‌آید:
نظارت مستقیم دستگاه مالیه بر بودجه قشون.
تنظیم و ارسال به موقع حقوق کارکنان سفارت‌خانه‌های ایران در خارج از کشور.
کشف و استخراج معادن. شوستر طرح مفصلی برای استخراج انواع معادن ایران تهیه کرد و مقرراتی را در نظر گرفت که با فروش محصولات آن به خارج، در آمد ارزی برای ایران تهیه شود و در داخل کشور نیز صنایع مربوط به آن تاسیس شود.
ایجاد و تاسیس یک سازمان مالیه صحیح و علمی.
