ایرج افشار، محقق تمام‌عیار
در غربالی که ذهنِ من از مردانِ بزرگ قرن بیستم ایران، در عرصه فرهنگ کرده است ایرج افشار یکی از دانه‌های دُرشتی است که در کنار علامه قزوینی، سیدحسن تقی‌‌زاده، محمدعلی فروغی، علی‌‌اصغر حکمت، ابراهیم پورداود، علامه شیخ آقابزرگ تهرانی، بدیع‌‌الزمان فروزانفر، سیداحمد کسروی، اقبال آشتیانی، پرویز ناتل‌‌خانلری، غلامحسین مصاحب، علی‌‌اکبر دهخدا، صادق هدایت، ملک‌‌الشعرای بهار و نیما یوشیج قرار می‌گیرد، بی‌‌آنکه وجه مشابهت خاصی با هیچ کدام ایشان داشته باشد یا تکرار یکی از آنها به شمار آید. او ایرج افشار است و بس، رها از هر عنوان و لقبی. پژوهشگران عرصه ایران‌‌شناسی جهان، در حوزه‌های تاریخ، مردم‌‌شناسی، ادبیات فارسی، باستان‌شناسی، کتاب‌شناسی و کتابداری و اطلاع‌‌رسانی، همواره، در آثار خویش وامدار ایرج افشار بوده‌‌اند و خواهند بود. بزرگا مردا که او بود و دریغا و بسیار بار دریغا که به پنجاه چهره ممتاز هم نمی‌توان جای خالی آن یگانه را پُر کرد.»
ایرج افشار در سال ۱۳۲۴ دیپلم رشته ادبی گرفت و وارد دانشکده حقوق دانشگاه تهران شد که همین سال با شایسته افشاریه ازدواج می‌کند. افشار از ورود به دانشگاه تا سال ۱۳۲۸ که لیسانس می‌گیرد به‌طور مدام با نشریات وقت ارتباط دارد و برای آنها یادداشت و مطلب می‌‌نویسد. از نقاط عجیب زندگی او، بی‌‌میلی به وکالت و پیگیری رشته حقوق است. افشار پس از اتمام تحصیل حقوق، ترجیح داد کتابدار کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران بشود. ایرج افشار در ۱۳۴۸ ش برای تدریس مبحث اسناد تاریخی و تاریخ‌های محلی ایران، به گروه تاریخ در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران دعوت شد.
او حدود ۱۰ سال، تا زمان بازنشستگی‌‌اش از این دانشگاه، نخست با مرتبه دانشیاری و سپس استادی، به تدریس در آن گروه ادامه داد، ضمن اینکه استاد درس شناخت نسخه‌های خطی در رشته علوم کتابداری همان دانشگاه هم بود و شماری از کتابداران، کتاب‌‌شناسان و نسخه‌‌شناسان امروز کشور، که دوره تخصصی کتابداری را گذرانده‌‌اند، با شرکت در دوره‌های درسی ایرج افشار درباره شناخت نسخه‌های خطی، برای نخستین‌‌بار با جنبه‌‌ای مغفول از میراث تمدنی آشنا شدند که کتابداری اقتباسی و تقلیدی تا سال‌ها به اهمیت و جایگاه آن کم‌‌توجه بود. او در همین دوره به چند کوشش فرهنگی و تاثیرگذار دیگر هم دست زد، از‌‌جمله برگزاری ۹ کنگره پیاپی تحقیقات ایرانی در شهرهای مختلف دانشگاهی کشور با حضور شماری از ایران‌‌شناسان خارجی و پژوهشگران ایرانی. ایرج افشار سرانجام ۱۸ اسفند ۱۳۸۹ در سن ۸۵ سالگی در تهران چشم از جهان فرو بست.
