معادن زنجان از نگاه مورخان و صنعتگران
نان را نمی‌‌فروشند مگر به آهن!
ابن‌بطوطه جهانگرد مشهور مراکشی به وجود معادن مس در زنجان اشاره دارد. زکریای قزوینی در کتاب آثارالبلاد و اخبارالعباد در سال۶۷۶هجری قمری درخصوص زنجان چنین نگاشته است: «شهر در غایت نظافت است و در کوهستان آن معادن آهن است و از آنجا آهن را به دیگر شهرها برند و چون آنجا قحطی افتد، نان را نمی‌‌فروشند مگر به آهن.» جهانگیر میرزا در ترجمه این اثر به سال۱۲۶۸ هجری قمری بعد از ذکر عبارت فوق اضافه میکند: « معدن آهن در آنجا نیست که یک معدن سرب در جایی به نام اوریات یا اوریاد است که سرب بسیاری از آن معدن به عمل آید و معدن ذات نیز در آنجا باشد.» لرد جورج کرزن در اواخر دوره قاجار از وجود معادن سنگ و عناصری چون سرب، مس، زغال سنگ و همچنین جیوه در طاق دره و قیزکپان در غرب زنجان خبر میدهد. اقتصاد دوره قاجار مبتنی بر مناسبات فئودالی بود و اکثر زمین‌های زراعی به جز بخشی از آنها که خالص بود و تحت اختیار دولت، بقیه را خوانین محلی متصاحب بودند و به‌دلیل نبود سایر منابع درآمدی اداره امور کشور بر پایه اخذ مالیات از اراضی بود و این امر نیز به‌دلیل نفوذ خوانین در دربار و اجحافات حکام بی‌ثبات و نیز مستوفیان بعضا منفعت‌طلب که عمدتا این شغل در خانواده آنها موروثی بود به‌طور کامل و عادلانه به خزانه دولت واریز نمی‌‌شد. مضاف بر آنها سوء مدیریت نیز مزید بر علت بود. بنابراین دربار برای تامین نیازهای مالی گاه متوسل به استقراض یا واگذاری امتیازات به خارجیان می‌‌شد یا در پی کشف منابع درآمدی دیگر بود.
توجه شاهان قاجار به بخش معدن
در همین راستا توجه شاهان قاجار به معادن قابل توجیه است و بنا به نوشته سلطانی، جورج کوپل طی گزارشی در کتاب خود از وجود معدن طلا در روستای کاوند زنجان خبر میدهد که ناصرالدین شاه دستور پیگیری در این مورد را به حاکم وقت صادر میکند و به همین خاطر نیز یک مهندس آلمانی در روستای کاوند اقدام به حفاری و اکتشاف طلا میکند که بعد از مدتی تلاش هیچ چیز پیدا نمی‌شود. همین موضوع توسط مظفرالدین‌شاه نیز که در زنجان بوده پیگیری میشود و افراد حاضر در جلسه به این نتیجه می‌‌رسند که به احتمال زیاد در روستای کاوند معدن طلا وجود دارد؛ ولی با ابزار و وسایل ایرانی قابل استحصال و بهره‌برداری نیست. یاکوب پولاک نیز که در عصر ناصری به ایران آمده است از وجود معادن بسیار در سراسر ایران خبر میدهد و اینکه هر ایالت ایران یک معدن مس دارد؛ ولی ایرانیان ابزار و طرز کار ماشین‌های اروپایی را نمی‌‌دانند. وی از مسگران زنجانی و کاشانی که ظروف بادوام و زیبایی می‌سازند، یاد میکند.
قدم‌های اولیه
مرکزیت سیاسی و به تبع آن مرکزیت اقتصادی زنجان از دوره قاجار و رشد مناسبات بازرگانی، تجاری شکل فعالیت‌های اقتصادی زنجان را از آغاز دوره پهلوی اول تغییر داد و در زمینه‌های بازرگانی، تولیدی، معدنی، خدماتی توسعه نسبی پیدا کرد؛ به‌طوری‌که تعدادی از فعالان اقتصادی اقدام به کشف معادن و تاسیس شرکت‌های در این خصوص کردند. میرزا علی توفیقی که در جوانی در معادن باکو کار کرده بود، معدن مس بایچه باغ را در سال۱۳۰۵ هجری شمس شناسایی و کشف کرد و برای استخراج زاج، شرکتی را در سال۱۳۱۹ تاسیس کرد و شرکت دیگر تحت عنوان شرکت معادن خمسه با همکاری حاج آقاجان اسلامی، سید یحیی مهدیان و دیگران برای اکتشاف و استخراج معادن زغالسنگ و غیره در سال۱۳۲۸ تاسیس شد. معان مس چرگر که در۴ کیلومتری شمال این روستا قرار دارد جزء معادنی بود که از سال۱۳۴۸ به بعد به مدت چند سال فعال بوده و حدود ۲۰۰تن ماده معدنی از آن استخراج شده است؛ ولی از این میان زین‌‌العابدین رجائیان پیگیرتر از دیر فعالان عرصه معادن بوده است.
او پس از آگاهی از وجود معدن سرب و روی انگوران در سال۱۳۲۵ شمسی بعد از توافق با مالک روستای شیخلر و اجازه اداره معادن زنجان با روش‌های سنتی اهل محل موفق به استخراج سرب میشود. ناکارآمدی روش‌های سنتی وی را به جست‌وجوی روش‌های علمی وامی‌دارد و در این راستا با مهندس رستگار آشنا میشود که وی پس از بازدید از منطقه و برآورد ذخیره و عیار سرب و روی بسیار بالا پیشنهاد مشارکت با آقای رجائیان را میدهد. در پی این توافق شرکت سرب و روی انگوران در سال۱۳۱۹ هجری شمسی برای استخراج معدن آغاز میشود که همزمان نیز جاده شوسه دندی به زنجان توسط این شرکت آماده و تعداد۳۰کامیون به حمل خاک معدن مشغول میشود؛ ولی ادامه کار در سال۱۳۳۲ با جلوگیری یکی از خوانین متنفذ متوقف و بعد از واگذاری سهام به نام وی از سال۱۳۳۷ شمسی فعالیت مجددا آغاز میشود و ادامه می‌یابد که این تشکیلات و معدن بعد از انقلاب ملی اعلام میشود.
استقرار واحدهای تولید روی
عمده فعالیت‌های معدنی انجام‌گرفته از گذشته استان زنجان که موجب استقرار واحدهای تولید روی کنونی را در پی داشته استخراج و فرآوری سرب و روی از معدن انگوران بوده که بنیان‌گذار این مهم مهندس مرتضی رستگار بود که دور از انصاف است از وی نام برده نشود. مرتضی رستگار جواهری در سال۱۲۹۱ شمسی در اصفهان متولد شد و تحصیلات آکادمیک را در فرانسه در رشته مکانیک پیش گرفت. بعد از بازگشت به ایران اقدام به تاسیس شرکتی در زمینه واردات ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی معدنی نمود و بعد از فعالیت در شرکت‌های مختلف صنعتی رو به استخراج و فعال کردن معادن چون کوشک، بافق یزد، انارک، سرمه نجف‌آباد، فیض‌آباد نایین اصفهان، لکان، دره نقره خمین و غیره بالاخره معدن انگوران زنجان و استقرار کارخانه‌های تغلیظ و فناوری در جوار این معدن کرد.وی در سال۱۳۳۸ شرکت اتحاد سرب انگوران و سپس در سال۱۳۴۳ شرکت کالسیمین را تاسیس و راه اندازی، و ریل هوایی به طول ۱۹کیلومتر و سد ذخیره آب شیرین و نیروگاه برق به ظرفیت۶ مگاوات را در این معدن ایجاد کرد.
