آندره گدار و بازسازی هتل عباسی

دکتر عبدالمهدی رجائی : آندره گدار، معمار فرانسوی و متخصص آثار عتیقه، از سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۲ شمسی مدیریت اداره موزه وزارت معارف را به عهده داشت و از سال ۱۳۱۳ با حفظ سمت به ریاست کتابخانه وزارت معارف و با تاسیس موزه ایران باستان به سمت مدیرکل موزه منصوب شد. وی در مدت اقامتش در ایران، فعالیت‌های پژوهشی بسیار و همچنین فعالیت‌هایی مانند شناسایی و ثبت آثار فرهنگی ایران، انتشار نشریه باستان‌‌‌شناسی، تاسیس دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، ریاست و استادی همین دانشکده را انجام داد. آندره گدار را باید یکی از مهم‌ترین شخصیت‌‌‌های خارجی دوره پهلوی اول در زمینه معماری بدانیم.

 وی در سال ۱۳۳۹ خورشیدی به پاریس بازگشت و ۶ سال بعد در این شهر درگذشت.  شاید بتوان گفت یکی از بارزترین فعالیت‌های گدار در دوران پهلوی دوم برای مردم اصفهان، بازسازی و مرمت بنای بزرگی است که ما امروز به نام هتل عباسی می‌‌‌شناسیم. هتل عباسی کاروانسرایی بود از موقوفات مدرسه چهارباغ که در گذر زمان ویرانه شده و کاربری‌‌‌های گوناگون یافته بود، تا زمانی که در دهه ۳۰ انبار قند وشکر استان شد. در این زمان شهر اصفهان موردتوجه گردشگران قرار گرفته و مقامات عالی‌رتبه کشورهای دیگر نیز به طور رسمی و با تشریفات مخصوص به آن سر می‌‌‌زدند، اما اقامتگاه یا هتلی که بتواند پاسخ‌‌‌گوی این ظرفیت باشد در اصفهان وجود نداشت. تا اینکه در سال ۱۳۳۶ ش حسن مشرف نفیسی، رئیس بیمه ایران، از سوی مقامات بالای کشور ماموریت پیدا می‌کند که این نقیصه را در اصفهان جبران کند. کار بیمه ایران هتل‌‌‌داری نبود اما بنگاهی بود که پول و توان فنی و کارشناسی این کار را داشت. به همین خاطر ماموریت به آنها سپرده شد. مشرف نفیسی به اصفهان می‌‌‌آید و به همراه هیاتی به دنبال جایی برای ساخت هتل می‌‌‌گردد که به او می‌‌‌گویند این کاروانسرا هم در وسط شهر جای خوبی است. کاروانسرا مخروبه شده بود. کاربری انبار قند و شکر کاملا به ما می‌‌‌گوید اوضاع بنا چگونه باید باشد. اما مشرف نفیسی به دلگرمی و تشویق آندره گدار و ماکسیم سیرو دست به کار می‌شود و قرارداد را با ضیاء مدرس‌‌‌پور، متصدی موقوفات مدرسه چهارباغ، در تاریخ ۲۵/ ۱۲/ ۱۳۳۶ می‌‌‌بندد. بنای کاروانسرای معروف به «سرای فتحیه» به مدت ۶۰سال به بیمه ایران اجاره داده شد. در این اجاره‌نامه ذکر شده بود که «بیمه ایران ملزم است به هزینه خود مهمانخانه‌‌‌ای در مورد اجاره بسازد و تمام اعیان ساختمان‌‌‌هایی که به وسیله شرکت مزبور انجام خواهد شد متعلق به شرکت مزبور است. نقشه مهمانخانه و عملیات ساختمانی باید با قانون عتیقات از لحاظ ابنیه تاریخی مجاور مغایرت نداشته باشد.» از این دورانِ ۹ ساله مرمت و ساخت کاروانسرا، تعداد زیادی عکس برجای مانده است. در این عکس‌‌‌ها به‌‌‌خوبی آشکار است بنایی خشت‌‌‌وگلی و نیمه‌‌‌ویران در حال ساخت است. در بسیاری از عکس‌‌‌ها معلوم است که بیمه ایران برای استحکام بنا در درون آن میلگرد و آهن کار می‌کند. کف آن را سیمان می‌‌‌ریزد و عمارتی در جنوب آن، یعنی خیابان آمادگاه برای بخش نوسازی هتل احداث می‌کند. لابی و اتاق‌‌‌های نوساز از دل این بنا در آمدند. سه ضلع کاروانسرا بازسازی شده و اتاق‌‌‌های ویژه صفوی و قاجاری در آنها ساخته شد. در بیشتر این عکس‌‌‌ها آندره گدار و ماکسیم سیرو بالای دست کارگران ایستاده و مراحل کار را نظاره می‌کنند. بیمه ایران تلاش می‌کرد بنای درخوری برای اصفهان بسازد که آبروی این شهر باشد. البته انتقاداتی هم در این مرحله به پروژه وارد می‌‌‌شد. این نوع تغییر کاربری و مرمت آثار تاریخی هنوز شناخته شده نبود.

در سال ۱۳۴۲ شخصی به نام رضا کورنگ، در پاسخ به این انتقادات وضع دیروز و امروز هتل را با هم مقایسه کرد. او عنوان کرد «کاروانسرا قبل از اقدام شرکت بیمه به وضع بسیار اسفناکی افتاده و در اثر مرور زمان و عدم‌مراقبت متصدیان آنچه در پشت نمای داخلی کاروانسرا از گل و خاک ساخته بود تماما پوسیده و به حال زباله‌‌‌دانی افتاده بود و حتی دیوارهای آجری نمای داخلی هم به واسطه ضخامت قشر کاه گلی که هر چند سال یک مرتبه قشری بر قشر قبلی اضافه شده بود و فشار سنگین، بام‌‌‌ها در قسمت‌‌‌هایی شکاف برداشته و در بعضی قسمت‌‌‌ها انحنایی به میزان اقلا ۱۰درجه نسبت به عمود پیدا کرده بود. اگر شرکت بیمه ایران به عملیات عمرانی دست نمی‌‌‌زد ۵سال نمی‌‌‌گذشت که به کلی ضلع شرقی سرنگون می‌‌‌شد». نویسنده راجع ‌‌‌به پیشینه کاربری و توجه به عمارت افزود: «طرز استفاده از این محل که انبار قند و شکر بود و همه‌‌‌روزه تعداد زیادی کامیون‌‌‌های سنگین بار خود را در حجرات آن خالی می‌کردند بر سرعت تخریب می‌‌‌افزود. - تصمیم شرکت سهامی بیمه ایران دائر بر استفاده از کاروانسرا برای احداث مهمانخانه، آن بنا را نجات داد-[بیمه ایران] اضلاع چهارگانه کاروانسرا را به همان وضعی که روز احداث بنا داشت احیا کرد. یعنی هرکجا ممکن بود بنای سابق را حفظ و تعمیر نمود و هر کجا امکان نداشت قسمت‌‌‌های غیر‌قابل استفاده را بدون اینکه یک مو در وضع آن تغییر داده شود از نو ساخت، به قسمی که امروزه تمام صحن کاروانسرای سابق به همان سبک زمان صفویه احیا شده و به مراتب از موقعی که ساخته شده بود مجلل‌‌‌تر و دلرباتر و جالب‌‌‌تر است. آنچه برای احداث مهمانخانه استفاده شده تبدیل حجرات مخروبه پشت‌‌‌نما به اتاق‌‌‌های مسکونی طبق سلیقه و مقتضیات روز بوده و گمان  نمی‌رود هیچ کس مدعی شود که با این عمل به آثار باستانی ایران خیانت شده باشد.» سه سال بعد در مراسم افتتاحیه هتل عباسی، جلوه، رئیس شرکت بیمه اصفهان، طی گزارشی اظهار کرد: «شاید برای شرکت بیمه ایران به مراتب سهل‌‌‌تر و عملی‌‌‌تر بود که همان‌طور که گروهی از خرده‌‌‌گیران و منتقدان گفته‌‌‌اند و می‌‌‌گویند فی‌‌‌المثل در کنار رودخانه زاینده‌‌‌رود به بنای مهمانسرا بپردازد. اما شرکت سهامی بیمه ایران عمدا یک کاروانسرای قدیمی دوران صفویه به‌نام کاروانسرای مادرشاه را برای ساختمان مهمانسرا انتخاب کرد تا به این وسیله هم یک بنای زیبای تاریخی را از خرابی و انهدام نجات بدهد و هم کاروانسرایی را که در ابتدا نیز برای پذیرایی از رهگذران و مسافران ساخته شده به صورت مهمانسرایی بدیع و بی‌‌‌نظیر در آورد تا مشتاقان تماشای آثار هنری شهر زیبای اصفهان ۳۰۰ سال بعد از ساختمان کاروانسرا نیز در همان محل، مکان راحتی برای استراحت و اقامت داشته باشند و خاطره فراموش‌‌‌نشدنی بازدید از آثار بی‌‌‌مانند هنری اصفهان را با خاطره‌‌‌ای دلپذیر از اقامت در یک کاروانسرای کهن با کلیه وسایل آسایش مدرن در صحن زیبای باغ و پناه منظره خیال‌‌‌انگیز گنبد و مناره‌‌‌های مدرسه سلطانی چهار باغ توأم سازند.»  امروز بعد از حدود ۶۰ سال، هنوز هم هتل عباسی نظیر و مانندی در این شهر ندارد و اغراق نکرده‌‌‌ایم اگر بگوییم هم‌‌‌ترازی در ایران برایش به وجود نیامده است؛ هتلی که آبروی اصفهان است.