بررسی کارکردهای تمبر پستی در دوران قاجار و پهلوی اول
دنیای نو مرسولات
تمبر در ابتدای ورود به ایران کارکردی اقتصادی داشت و فقط جایگزین کرایه پستی شد. در اواخر دوره ناصرالدین‌‌‌شاه، برای تمبر کارکردهای دیگری در نظر گرفته شد و تمبر دیگر کالایی اقتصادی محسوب نمی‌‌‌شد، بلکه حوزه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را دربرمی‌‌‌گرفت؛ زیرا انتقال‌‌‌دهنده فرهنگ و تمدن ایرانی محسوب میشد. در دوره پهلوی اول، کارکردهای تمبر گسترش بیشتری یافت و محورهای دیگری به آن اضافه شد؛ به‌‌‌طوری که این محورها بخشی از صورت مذاکرات مجلس شورای ملی از دوره اول تا سیزدهم را شامل شد. باتوجه به اهمیت و ارزش تمبر در حکم کالای ارتباطی نوینی در دوران قاجار و کاربرد گسترده‌‌‌تر آن در دوره پهلوی اول و همچنین کارکردهایی که دربرمی‌‌‌گرفته، بررسی آن در جایگاه بخشی از تاریخ هنری و همچنین تاریخ سیاسی-اقتصادی حائز اهمیت است.
تمبر پستی
تمبر پستی را باید تحولی مهم در ساختار پستی، از شکل سنتی به مدرن دانست. اگر تمبر را در معنای پول پست بدانیم، تمبر علامتی رسمی است که در مقابل پرداخت مالیات یا عوارض یا مخارج حمل نامه یا محموله‌های پستی، در حکم اعلام وصول وجه دریافت‌‌‌شده، بر اسناد یا اشیا چسبانده می‌شود. ازسوی‌‌‌دیگر، تمبر را باید نشان‌‌‌دهنده ارزش واسطه‌‌‌ای و مبین تعهدی متقابل میان اداره پست و فرستنده نامه یا محموله پستی دانست. تا پیش از اختراع و انتشار تمبر، باتوجه به بُعد مسافت، هزینه‌‌‌های پستی از دریافت‌‌‌کننده نامه یا محموله پستی دریافت میشد و نرخ مراسلات پستی در داخل یک کشور ثابت نبود. با اختراع تمبر و آشنایی با کارکردهای آن، میان هزینه پستی با وزن نامه یا محموله پستی نسبت مستقیمی برقرار شد و رابطه مسافت از آن حذف شد؛ پس‌کرایه از فرستنده و در مبدﺃ، به‌‌‌طور نقدی و به‌‌‌صورت ابطال تمبر دریافت میشد. در اینجا سه وجه کارکردی تمبر را به‌‌‌صورت مشروح بررسی می‌‌‌کنیم:
کارکرد اقتصادی
در نگاه نخست، اولین وجه هر تمبری کارکرد اقتصادی آن است. پست در حکم زیرمجموﻋﮥ ساختار اداری هر کشور و تمبر نیز اجراکننده و تثبیت‌‌‌کننده نظم و قانونمندی در نظام پستی هر کشور و یکی از منابع درآمد در پست است که به‌‌‌صورت پویا و پرتحرک ایفای نقش می‌کند. ایران عصر قاجار در نخستین گام‌‌‌های آشنایی خود با تمبر، با کارکرد اقتصادی آن در جایگاه عاملی برای ایجاد درآمد روبه‌‌‌رو شد. این اتفاق زمانی جامه عمل پوشید که ایران به عضویت اتحادیه جهانی پست درآمد و در نظام پستی، به استقلال نسبی سیاسی و اقتصادی رسید. منسوخ‌‌‌شدن تمبر روسی از مرسولات پستی ایران و جایگزین‌‌‌شدن تمبر ایرانی و همچنین به رسمیت شناخته‌‌‌شدن نظام پستی و تمبر ایرانی در جهان، از نخستین نشانه‌‌‌های این استقلال در گام‌‌‌های اولیه خود بود. با رسمیت‌‌‌یافتن و گسترش تمبر، روند رو به پیشرفت اقتصادی آن نیز ادامه یافت؛ تا آنجا که در دوران پهلوی اول قوت گرفت و در حکم کالایی لوکس، ارزش یافت؛ اگرچه ارزش حقیقی تمبر بیش از تشبیه آن به کالایی لوکس است. مجلس نیز از همان ابتدای تاسیس، با آگاهی از اهمیت و جایگاه اقتصادی تمبر، به نقش تمبر در قالب منبع درآمدی برای دولت ﺗﺄکید کرد و مصوباتی نیز در این زمینه به تصویب رساند. در دوره اول مجلس شورای ملی، تمبر در نقش تامین‌‌‌کننده مخارجی شناخته شد که دولت و سازمان‌های وابسته به آن در امور کشور صرف می‌کردند: «این مملکت مخارجی دارد و آن مخارج را باید اهالی این مملکت بدهند؛ برای مثال کاغذی از سیستان می‌‌‌آید و راجع به وزارت داخله است؛ پس به وزارت داخله فرستاده می‌شود و جوابی از وزارت داخله می‌رسد باید با کاغذی ازطرف مجلس فرستاده شود، این مخارج را کی می‌دهد، این تمبر برای این مصارف است». دولت برای جذب درآمد با تمبر تنها به این عمل اکتفا نکرد. در جلساتی که در مجلس گذاشته شد، لایحه‌‌‌هایی به تصویب رسید که نشان داد با تمبر، دولت قدرت کسب درآمد به‌‌‌شیوه‌های گوناگون را در موسسات اداری دارد. ازسوی‌‌‌دیگر، مشخص شد که این کار تاحدودی ایجاد بی‌‌‌نظمی و تقلب در نظام اداری را مانع می‌شود. یکی از سازمان‌هایی که مجلس درباره آن تصمیم‌گیری کرد، وزارت تلگراف بود: «... نظر به اینکه با ترتیبات فعلی ممکن است همه نوع بی‌‌‌ترتیبی و تقلب شود، وزارت تلگراف برای جلوگیری از آنها و اطمینان از جمع‌‌‌آوری عایدات دولت صلاح می‌‌‌داند که بعدها درباره مخابرات تلگرافی هم تمبر استعمال شود؛ به این معنی که صاحبان تلگراف معادل قیمت تلگراف خود از تحویلدار اداره تمبر بگیرند و در حضور خود او روی قبضی بچسبانند که در مقابل وجه از اداره می‌‌‌گیرند و آن را باطل کنند. این تاسیس با مختصر وقت واضح می‌کند که در محاسبات دولت و جمع‌‌‌آوری عایدات و جلوگیری از تقلبات تسهیلات عمده حاصل خواهد کرد... ماده سوم، اداره تلگراف برای تعیین قیمت تلگرافی تمبر تاسیس و استعمال خواهد کرد. ماده چهارم، نظام‌نامه راجع به تمبر تلگراف را وزارت تلگراف مرتب و اعلان خواهد کرد. مطبوعات نیز از این قاعده مستثنی نبودند. طبق قانون مطبوعات مصوب ۵محرم۱۳۲۶/ ۸فوریه ۱۹۰۸، هر اعلانی باید تمبر دولتی می‌‌‌خورد. طبق آیین‌‌‌نامه ثبت اسناد در باب حقوق تمبر نیز برخی اوراق ملزم به الصاق تمبر بودند و درصورت الصاق‌‌‌نکردن تمبر، بر اساس آیین‌‌‌نامه مشمول جریمه می‌‌‌شدند؛ بنابراین در این راستا، باید جریمه‌‌‌ای را که دولت قرار میداد نوعی منبع درآمد به حساب آورد. همچنین، نوع دیگری تمبر وجود داشت که در روزنامه‌‌‌ها الصاق میشد و تمبر روزنامه نیز در پیشبرد اهداف اقتصادی کاربرد داشت. برخی از تمبرها نیز موجود است که عنوان و مضمون اقتصادی ندارند؛ ولی کاربرد آنها در عرصه اقتصادی کشور بوده است. تمبرهایی که وزارت دارایی و ارگان‌‌‌های دولتی منتشر می‌کردند یا آن را سفارش می‌‌‌دادند، از شمار این‌‌‌گونه تمبرها بود. بخشی از تمبرهای یادگاری نیز از این نوع محسوب می‌‌‌شوند. تمبر تاج‌‌‌گذاری از زیرمجموعه تمبرهای یادگاری با سورشارژ (surcharge) امانت‌‌‌های پستی و مکاتبه‌‌‌های دولتی مضمونی سیاسی و فرهنگی نداشتند؛ ولی کاربردی اقتصادی داشتند. در نگاهی کلی، تمبرهای یادگاری ورای هر عنوانی، تمبرهایی با برچسب فرهنگی هستند؛ ولی بااین‌‌‌حال، بیان‌‌‌کننده پیشرفت و توسعه اقتصادی هر کشورند. تمبر ترقی‌‌‌های ۱۰ساله دوران پهلوی اول از این نمونه تمبرها هستند که با نگرشی دیگر به آنها، این امکان وجود دارد که اقتصاد پویا را در مجموعه کامل آن مشاهده کرد. تمبرهای مالیاتی از نوع تمبرهای با شاخص کارکرد اقتصادی بودند. در ایران نیز، اسناد رسمی، تمبرهای مالیات با ارزش‌‌‌های گوناگون داشتند که برحسب نوع اسناد و ارزش سندیت آنها، با یکدیگر متفاوت بودند. به‌‌‌علاوه اسنادی از معاملاتی همچون خریدوفروش خانه، اجاره خانه و اجاره‌‌‌نامه‌‌‌های رسمی با تمبر ارزش اسنادی پیدا می‌کردند. نوع دیگری از این تمبرها بودند که در ثبت احوال و دادگستری به کار می‌‌‌رفتند. تمبرهایی که برای ثبت اسناد و املاک استفاده می‌‌‌شدند، با تصویری از شیروخورشید انتشار می‌‌‌یافتند و این‌‌‌گونه درآمدی برای دولت حاصل میشد. ازسوی‌‌‌دیگر، تمبرهای مالیاتی سند اعتبار و اطمینانی بودند که دولت برای مردم تدارک دیده بود؛ به‌‌‌طوری که در مجلس اول به آن تاکید شده است. نکته‌‌‌ای که در اینجا درخور ذکر است و اهمیت دارد اینکه از تمبر در حکم یکی از عایدات مستقیم دولتی یاد شده؛ بنابراین باتوجه به این مصوبات نیز باید به نقش و اهمیت اقتصادی تمبر در مجمع قانون‌گذاری در دوران قاجار و پهلوی اشاره کرد.
کارکرد سیاسی
تمبر زیرنظر مستقیم دولت قرار دارد و از سویی، در جهت سیاست‌های حکومت منتشر می‌شود؛ بنابراین نماینده و حامی مقاصد، دیدگاه‌‌‌ها و عرصه‌‌‌های سیاسی حکومت محسوب می‌شود. تمبر انتقال‌‌‌دهنده نگرش‌‌‌ها و ساختار سیاسی جامعه است و مضامینی به‌‌‌همراه دارد که دیدگاه‌‌‌های سیاسی دولت و حکومت را بازتاب می‌دهد. در ایران دوران قاجار و دوران پهلوی اول، در این زمینه تمبر با قدرت ایفای نقش کرد. حوادث سیاسی، تغییر نظام سلطنتی، تغییر حکومت‌‌‌ها، نمایش قدرت و... همگی مفاهیم خود را در تمبرها به تصویر کشیدند. طرح‌‌‌هایی که روی این‌‌‌گونه تمبرها نقش می‌‌‌بست، نمادها و نشانه‌‌‌‌‌‌هایی را نمایان می‌کرد که دربرگیرنده پیامی سیاسی بود. تاحدودی با نهادینه‌‌‌شدن تمبر در ایران قاجار، تصویر شاه در تمبرها ظاهر شد. تصویر شاه، در جایگاه مهم‌ترین نماد قدرت، دومین طرح اصلی تمبرهای دوره قاجاریه به شمار می‌‌‌آید. ازآن‌‌‌پس در قالب سری‌‌‌های تمبر، نقش شاه وقت و نشانه شیروخورشید، در حکم نمادهای قدرت، همراه با هم بر یک تمبر یا به‌‌‌صورت جداگانه به چاپ رسید. تغییر نظام سلطنتی نیز باعث جابه‌‌‌جایی نمادهای قدرت بر نقش تمبرها شد که برای نمونه باید به تمبر۵۰ قرانی محمدعلی‌‌‌شاه و سری سه‌‌‌تایی تاج‌‌‌گذاری احمدشاه اشاره کرد. در سری تاج‌‌‌گذاری، یک تمبر با نقش تاج کیانی است و دو تمبر با تصویر تخت‌‌‌جمشید که بر صدر یکی نشان فروهر جای دارد. تاج کیانی و فروهر نماد ایران باستان است و در این نوع تمبر، نشان قدرت و مشروعیت‌‌‌دهنده سلطنت است. تمبر تاج‌‌‌گذاری احمدشاه قاجار اولین تمبر یادگاری ایران محسوب می‌شود که معرف و نشان‌‌‌دهنده تغییر و تحول سیاسی ایران در واپسین دوران قاجار است. تحول ناشی از تغییر سلطنت در ساختار سیاسی جامعه ﺗﺄثیرگذار بود و روند سیاسی را تغییر داد. این تمبر درواقع نشان‌‌‌دهنده همین امر بود. ازسوی‌‌‌دیگر، به مناسبت کودتای معروف که در جمادی‌‌‌الاخر۱۳۳۹/ ۱۹۲۰م رخ داد، مقداری از این تمبر سورشارژ کودتا خورد که به تمبر کودتا معروف شد و دومین تمبر یادگاری ایران است. در دوره پهلوی اول، تمبر محورهای گسترده‌‌‌تری را دربرگرفت و در طراحی تمبرها، تصاویر جدید با مضامین بیشتری به نمایش درآمد. تصاویری که گاه نمایش‌‌‌دهنده قدرت بود و گاه نمایش‌‌‌دهنده عملکرد حکومت. تصویر شاه همچنان در حکم نماد قدرت در تمبرها مطرح میشد. سال‌های سلطنت رضاشاه دوران پی‌‌‌ریزی نظامی جدید بود و در مقایسه با ساختار سیاسی ایران سنتی، به‌‌‌ویژه پادشاهی پیشین، ساختار سیاسی رضاشاه ثبات داشت. در نتیجه این ثبات بود که در نظام سیاسی و اقتصادی تغییر رخ داد. تمبر معروف ترقیات، نمونه بارز نمایش قدرت و عملکرد حکومت رضاشاه بود که در تمبرها هویدا شد. این تمبر همچنین عملکرد حکومت پهلوی اول را طی ۱۰سال نشان میداد که علاوه‌‌‌بر بُعد اقتصادی، از نظر سیاسی نیز کشور در مسیر توسعه قرار گرفته بود. بنابراین تمبرها با بیان ساختار سیاسی کشور، در جامعه آن روز نقش هویت‌‌‌بخشی داشتند.
کارکرد فرهنگی- اجتماعی
تمبر اثری هنری است؛ اما درعین‌‌‌حال، مفهومی وسیع‌‌‌تر و دلالتی فرهنگی دارد و در‌بردارنده برخی از ابعاد هویت فرهنگی است؛ به‌‌‌نحوی‌‌‌که اگر تمبرهای هر کشور را کنار هم قرار دهیم و مجموعه‌‌‌ای کامل به وجود آوریم، بخشی از شناسنامه آن کشور را شناسایی کرده‌‌‌ایم. تمبر این استعداد را دارد که ارزش‌‌‌های اصیل فرهنگی و اجتماعی جامعه را در خود بگنجاند. فرهنگ بخشی از هویت ملی هر جامعه و دربرگیرنده ارزش‌‌‌ها و قراردادهای اجتماعی است که با گذشت زمان در جامعه رخنه کرده و نهادینه شده و همچنان پایدار است. البته نوع نگرش به این ارزش‌‌‌ها در دوام آن موثر است. انعکاس بناهای تاریخی و نمادهای ایرانی در تمبر، نمونه بارزی از این مبحث در دوران مدنظر است. تمبرهای یادگاری شاخص‌‌‌ترین نمونه تمبرهای با این کارکرد است. در دوران قاجاریه، طرح تخت‌‌‌داریوش و تخت‌‌‌جمشید نشانی بود از فرهنگ و تمدن ایرانی که در تمبرهای یادگاری ثبت میشد و سندی بود از دیدگاه‌‌‌های رسمی حکومت در عرﺻﮥ اجتماعی و فرهنگی جامعه؛ زیرا هنر در ارتباط با فرهنگ و اجتماع هر جامعه است و تمبر بخشی از شناسنامه هنری جامعه است؛ پس تمبرهای یادگاری نمودی از فرهنگ ایرانی است. استفاده از سمبل‌‌‌ها و چهره سلاطین بر روی تمبرها، در طراحی و ضرب سکه‌‌‌های قدیم و مرسوم در ایران ریشه داشت که گاه نمادی ملی بود و گاه علامت نجابت خاندان سلطنتی که بر روی تمبر نقش می‌‌‌بست. استفاده از نقوش ایرانی در تمبرها و تهیه تمبرهایی برای بزرگداشت شخصیت‌‌‌هایی همچون عمر خیام، نشات‌‌‌گرفته از فرهنگ سیاسی ایران و برگرفته از باورهای ایرانی بود. ازسوی‌‌‌دیگر، در دوران پهلوی اول مضامین تمبرها محورهای جدیدی را دربرگرفت که درون‌‌‌مایه‌‌‌ای اجتماعی داشت؛ برای مثال باید تمبر عدالت اجتماعی را مثال زد که بر محوریت قانون و عدالت استوار بود.
موانع و مشکلات فنی در روند انتشار تمبر
علاوه‌‌‌بر علت‌‌‌هایی که باعث کاهش ارزش تمبر و اختلال در روند چاپ و انتشار آن شد، در این اختلال علت‌‌‌های فنی نیز بسیار تاثیرگذار بود و اعتبار تمبر را کاهش داد. علت‌‌‌های فنی تاثیرگذار عبارت بودند از: نبود ماشین‌‌‌های چاپ مناسب که در همان سال‌های اولیه ورود تمبر به ایران که از اصلی‌‌‌ترین موانع و مشکلات در روند انتشار تمبر بود؛ نبود کاغذ لازم برای چاپ تمبر که موجب شد برخی تمبرها در کاغذهای مختلفی چاپ شوند که این امر ایجاد اختلاف در نوع کاغذ مصرفی یک نمونه تمبر را باعث میشد. کمبود رنگ نیز به مشکلات این دوره در انتشار تمبر افزود. پیدایش واریته‌‌‌های رنگی و کاغذی با انواع غلط‌‌‌ها در اوایل امری عادی نبود بلکه در اثر آشفتگی اوضاع عمومی یا اشراف‌‌‌نداشتن به موضوع تمبر به وجود آمد. در زمان ناصرالدین‌‌‌شاه، چون امور اداره‌‌‌های ایران منظم نبود و بودجه کافی در اختیار نداشتند، متصدیان آماده‌‌‌کردن تمبر به فکر نبودند که برای چاپ تمام سری‌‌‌های تمبر، رنگ و کاغذ کافی را به‌‌‌صورت یکجا تهیه کنند و به‌‌‌تدریج تمبرها را چاپ می‌کردند و پس از مصرف مقدار چاپ‌‌‌شده، دوباره کاغذ یا مرکب چاپ تهیه می‌کردند؛ چه‌‌‌بساکه همان کاغذ و مرکب اولیه در بازار یافت نمی‌‌‌شد و انواع دیگری تهیه می‌کردند که واریته‌‌‌های رنگی یا کاغذی به‌‌‌این‌‌‌ترتیب به وجود آمده است.
عبدالله متولی، شبنم حسین آبادی فراهانی
گروه تاریخ، دانشگاه اراک
