از سوی دیگرحضور امپراتوری عثمانی سبب شد تا علاوه‌بر سفرای دولت‌های اروپایی، تاجران و مبلغان مذهبی مسیحی نیز که فضای سیاسی و مذهبی ایران عصر صفوی را نسبت به همسایه آن بازتر احساس می‌کردند، رهسپار ایران شوند. اگرچه کفه ترازوی روابط سیاسی و تجاری در این زمان به نفع اروپایی‌ها سنگینی می‌کرد، سفیران و تاجرانی نیز از ایران به آن‌سوی سرحدات صفوی رهسپار شدند. امروزه اطلاعات ما از روابط خارجی رسمی و درباری عصر صفوی محدود به چند سفرنامه است که از این بین می‌توان به سفینه‌سلیمانی نوشته محمد‌ربیع بن‌ابراهیم (۱۰۹۴-‌۱۰۹۸‌ه.‌ق)، واقعه‌نویس هیات اعزامی از طرف شاه‌سلیمان صفوی به سیام (تایلند کنونی)، اشاره کرد. علاوه‌بر روابط جدیدالظهور با دولت‌های اروپایی، رفت و آمدهای ایرانیان به قلمرو عثمانی در قالب مناسبات زیارتی، همواره یکی از مسائل مناقشه‌برانگیز عصر صفوی بوده است. وجود اماکن مقدسه شیعیان در شهرهای نجف، کربلا و سامرا و همچنین شهرهای اسلامی مکه و مدینه در قلمرو امپراتوری عثمانی و کشمکش‌های صفویان و عثمانی‌ها برای حدود دو قرن، سبب‌شده بود تا زائران ایرانی برای حضور در شهرهای مذهبی با مشکلات متعددی مواجه شوند. با آغاز دوره قاجار و ورود به مرحله جدیدی از روابط خارجی میان ایران و دولت‌های همجوار، دولت قاجار به ایجاد یک ساختار نوین برای وزارت امورخارجه دست زد. در سال ۱۲۳۶‌ه.ق با انتصاب میرزا عبدالوهاب‌خان نشاط‌اصفهانی به‌عنوان اولین وزیر‌خارجه ایران به دستور فتحعلی‌شاه به این هدف دیپلماتیک و بین‌المللی جامه‌عمل پوشانده شد. در پی تحولات اداری و سیاسی دوره ناصری مبتنی بر اصلاحات همه‌جانبه از جانب امیرکبیر، قانون رسمی صدور تذکره عبور و مرور به دستور امیرکبیر در تاریخ ۱۲۶۷ق به منظور انتظام و امنیت در مرزها و امور دیپلماتیک صادر شد.

موضوع پژوهش حاضر با عنوان «گذرنامه در تاریخ دیپلماسی ایرانی»، بررسی روش‌مندی مبتنی بر اسناد روابط‌خارجی ایران و مشخصا اسناد گذرنامه (پاسپورت) از دوره ناصری تا پایان دوره پهلوی اول است: «مهم‌ترین هدف تالیف حاضر، بررسی تاریخچه یکی از نخستین و مهم‌ترین اسناد هویتی ایران است که جایگاه ویژه‌ای در تحولات دیپلماسی ایران دارد. فصول هشتگانه این کتاب، از بررسی منابع و مآخذ دست‌اول دوره قاجار و پهلوی و مطالعه حدود سه‌هزار برگ سند موجود در مراکز آرشیوی مانند مرکز اسناد وزارت امورخارجه، سازمان اسناد ملی و اسناد دانشگاه تهران به رشته تحریر درآمده است و تلاش دارد تا به سیر تاریخی تذکره در ایران بپردازد. همان‌گونه که گذرنامه موجب تغییرات اساسی در روند دیپلماسی و روابط بین‌الملل ایران شد، تحولات تاریخ مدرن ایران از اواخر دوره قاجار تا پایان پهلوی اول نیز در تغییرات اساسی گذرنامه‌های ایرانی موثر بود و در نهایت منجر به صدور گذرنامه‌های چند‌برگی در اواخر دوره پهلوی شد. به‌طوری که این نوع گذرنامه‌ها شبیه‌ترین شکل به نمونه امروزی آن است.» فصل اول پژوهش حاضر، مطالعه‌ای مروری در باب تاریخچه گذرنامه و همچنین دربرگیرنده بررسی اجمالی درباره جواز عبور و مرور در عصر صفوی است. فصل دوم با محوریت دوره زمانی ۱۳۲۹- ۱۲۶۷‌‌ه.ق. یعنی از دوره ناصری تا پایان قاجار، به بررسی اولین نقطه عطف در تاریخ صدور گذرنامه در تاریخ ایران پرداخته است: «تشکیلات وزارت امورخارجه که در دوره فتحعلی‌شاه تاسیس شده بود، در دوره امیرکبیر شکل منظمی به خود گرفت. در راستای این اصلاحات، امیرکبیر با توجه به بحث امنیت مرزها و توجه دولت مرکزی به اوضاع اتباع خارجی در ایران، اقدام به صدور رسمی قانون تذکره عبور و مرور و ابلاغ فرمان تذکره عبور چاپی جهت عبور از مرزهای ایران کرد.» فصل سوم این پژوهش به بررسی نحوه تحول گذرنامه از دوره قاجار به پهلوی می‌پردازد. نویسنده در این فصل با تاکید بر تاثیر نوسازی عصر پهلوی اول بر ساختار اجتماعی ایران، تاریخ صدور گذرنامه را بررسی کرده است و تاکید دارد آنچه که امروز در قالب گذرنامه یا پاسپورت ایرانی مورد استفاده قرار می‌گیرد از لحاظ ظاهر و چند‌برگی بودن میراث دوره پهلوی اول و اصلاحات و وضع قوانین جدید حقوقی این دوره است. از این منظر بر تاثیر شخصیت‌هایی همچون علی‌اکبر داور پرداخته شده است. فصل چهارم نگاهی دارد به صدور قوانین تذکره در دوره قاجار و قانون گذرنامه در دوره پهلوی اول: «با روی کار آمدن حکومت پهلوی، تحولات عمده‌ای در شکل ظاهری و محتوای تذکره‌ها حاصل شد. یکی از این تغییرات، جایگزینی نام گذرنامه به‌جای نام تذکره پس از تاسیس فرهنگستان زبان فارسی و تحولات ناشی از آن بود که در حدود سال‌های ۱۳۱۵-۱۳۱۴.ش‌ به‌وقوع پیوست. پس از این تاریخ روی اسناد بر روی کلمه تذکره خط کشیده و واژه گذرنامه را جایگزین می‌کردند تا نهایتا کلمه گذرنامه روی اسناد چاپ و تذکره از دایره لغات دوره پهلوی اول حذف شد.» فصل پنجم به بررسی سیر تحول انواع تذکره در دوران قاجار و پهلوی با تاکید بر چهار تذکره عبور و مرور، تذکره اقامت، تذکره داخله و تذکره نانسن پرداخته شده است. موضوع فصل ششم این پژوهش، مناسبات سیاسی و اقتصادی ایران و عثمانی و تاثیر صدور گذرنامه در عبور و مرور زوار و حجاج است که صدور گذرنامه در دوره قاجار و پهلوی نخست توانسته تحولات مهمی را در روند این مناسبات ایجاد کند. فصل هفتم به برخی حواشی پیرامون صدور تذکره و گذرنامه مانند: تخلف در جریان صدور از سوی کارگزاری‌ها، قاچاق تذکره، تذکره‌های قلابی به‌نام اشخاص مهم در تاریخ پرداخته است. در فصل پایانی نیز نویسندگان به تحولات تذکره زنان از ابتدای صدور تا پایان پهلوی اول پرداخته‌اند.

- زینب عیوضی، دانشجوی دکترای تاریخ

- منبع: مورخان

اخبار مرتبط